Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 4.djvu/380

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

կորզման, լանթանիդների բաժանման, շաքարանյութի, կիտրոնաթթվի, գինե– թթվի, կաթնաթթվի ու վիտամինների մա– քըրման, սպիտակուցներից ամինաթթու– ների անջատման, քիմիապես մաքուր նյու– թերի ստացման համար: Ի. լավ կատա– լիզատորներ են օրգ. սինթեզում: Բժշկու– թյան մեջ Ի. կիրառվում են նիկոտինը, մորֆինը, քինինը անջատելու և անտի– բիոտիկները մաքրելու համար: Դ. Գայբակյան

ԻՈՆՆԵՐ (< հուն, icov – գնացող), էլեկ– տրականապես լիցքավորված մասնիկներ, որոնք առաջանում են, երբ ատոմները կամ ատոմների խմբերը (մոլեկուլներ, ռադի– կալներ) էլեկտրոններ կամ լիցքավորված այլ մասնիկներ են ձեռք բերում կամ կորց– նում: «Ի.» հասկացությունը և տերմինը մտցրել է Մ. Ֆարադեյը (1834): Դրական Ի. նա անվանել էկատիոններ (օրի– նակ, Na + , Ca2+), իսկ բացասականները՝ անիոններ (Cl~, ՏՕ^~): Ի–ի լիցքի մեծությունը բազմապատիկ է էլեկտրոնի լիցքին: Ի–ի հատկությունները որոշվում են լիցքի նշանով և մեծությամբ, Ի–ի չա– փերով և էլեկտրոնային թաղանթի կա– ռուցվածքով: Տես նաև Իոնացում:

ԻՈՆՆԵՐԻ ՌԵԿՈՄԲԻՆԱ5ԻԱ, տես Ռեկոմ– բինացիա:

ԻՈՆՈՍՖԵՐԱ (<իոններ և հուն. oqpctTpa– ոլորտ), իոնոլորտ, մթնոլորտի վե– րին շերտերի իոնացված մաս. գտնվում է Երկրի մակերևույթից 50 կմ–ից բարձր: Վերին սահմանը Երկրի մագնիսական ոլորտի արտաքին մասն է: Ի. Երկրի մագ– նիսական դաշտում գտնվող նոսր և թույլ իոնացված պլազմայի բնական գոյացում է, որը բարձր էլեկտրահաղորդականու– թյան շնորհիվ օժտված է Ի–ում ռադիոա– լիքների և տարբեր գրգռումների տարած– ման բնույթը որոշող առանձնահատկու– թյուններով: Միայն Ի–ի շնորհիվ է հնա– րավոր մեծ հեռավորությունների այնպիսի պարզ ւ ոարՍար կապը, ինչպիսին ռա– դիոկապն է: Մթնոլորտի վերին շերտերում էլեկտրահաղորդիչ շերտի գոյության առա– ջին ենթադրություններն արվել են Երկրի մագնիսական դաշտի և մթնոլորտային էլեկտրականության ուսումնասիրության հետ կապված հետազոտություններ կա– տարելիս: Դիտումների հիման վրա հաս– տատվել է, որ Ի–ում իոնների և էլեկտրոն– ների կենտրոնացումն ըստ բարձրության բաշխված է անհավասարաչափ, կան տի– րույթներ կամ շերտեր, որտեղ այն հաս– նում է առավելագույնի: Ի–ում այդպիսի շերտերը մի քանիսն են: Դրանք խիստ ար– տահայտված սահմաններ չունեն, դիրքը և ինտենսիվությունը օրվա, տարվա եղանա– կի և արեգակնային 11-ամյա ցիկլի ընթաց– քում կանոնավորապես փոփոխվում են: Ի–ի իոնացման հիմնական աղբյուրներն են Արեգակի կարճալիք ճառագայթումը, մասնիկների հոսքը, տիեզերական ճառա– գայթները ևն: Ի. անընդհատ փոփոխվում է: Տարբերում են կանոնավոր փոփոխու– թյուններ և գրգռված վիճակներ: Կանոնա– վոր փոփոխությունների մեծ մասը պայ– մանավորված է Արեգակի դիրքի կամ ակ– տիվության փոփոխմամբ: Արեգակնային բռնկումների ընթացքում ռենտգենյան ճա– ռագայթների հոսքն առաջացնում է Ի–ի ստորին մասի գրգռումներ: Այդ բռնկում– ներից մի քանի ժամ անց Երկրի մթնոլորտ են թափանցում նաև արեգակնային ճա– ռագայթները, որոնք 50–100 կմ բարձրու– թյունների վրա առաջացնում են բարձր իոնացում: Այն հատկապես ուժեղ է Երկրի մագնիսական բևեռներին մոտ տիրույթ– ներում: Բևեռափայւերի գոտում, տար– բեր ժամանակահատվածներում, ազդում է պրոտոնների և էլեկտրոնների հոսքը, որը ոչ միայն իոնացնում, այլև լուսավո– րում է մթնոլորտը: Մագնիսական փոթո– րիկների ընթացքում այս մասնիկների հոսքն ուժեղանում է, իսկ դրանց ազդեցու– թյան գոտին ընդարձակվում դեպի ավելի ցածր լայնությունները: Իոնացնող ճառա– գայթումների ազդեցությամբ Ի–ում կա– տարվում են ֆիզիկաքիմիական բարդ պրոցեսներ, իոնացում, իոնային–մոլեկու– լային ռեակցիա և ռեկոմբինացիա, որոնց համապատասխանում են իոնների առա– ջացումը, փոխակերպումը և վերամիավո– րումը: Ի–ի տարբեր տիրույթներում այս պրոցեսներից յուրաքանչյուրն արտա– հայտվում է յուրովի, որի պատճառով իո– նային բաղադրությունն ըստ բարձրու– թյան տարբեր է: Գրկ, H H K Օ JI b C K H Ց T. M., CojIHU,e H HOHocffcepa, M., 1969.

ԻՈՍԻԴԱ Սիգերու (1878–1967), ճապոնա– կան քաղաքական գործիչ: Մասնագիտու– թյամբ՛ իրավաբան: 1943–44-ին մասնակ– ցել է պրեմիեր մինիստր Խ. Տոձիոյի դեմ կազմակերպված խռովությանը: 1946– 1954-ին (ընդհատումներով) եղել է մի– նիստրական 5 կաբինետների պրեմիեր մինիստր, տարբեր ժամանակներում՝ ճա– պոնիայի լիբերալ և դեմոկրատական– լիբերալ կուսակցությունների նախագահ: Ունեցել է հակասովետական դիրքորոշում և հանդես եկել հանուն ճապոնիայի ու ԱՄՆ–ի մերձեցման, երկրի վերառազմա– կանացման և դեմոկրատական ուժերի ճնշման:

ԻՈՍԻՖՏԱՆ Անդրանիկ Ղևոնդի [ծն. 21.7. 1905, գ. Ծմակահող (այժմ՝ Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄՄարտակերսփ շրջանում)], հայ սովետական ինժեներ–էլեկտրատեխ– նիկ: ՀՍՍՀ ԴԱ ակադեմիկոս (1950): Տեխ. գիտ. դ–ր (1940), պրոֆեսոր (1941): Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1958): ՍՄԿԿ անդամ 1925-ից: Ավարտել է Բաքվի պոլիտեխնիկական ինստ–ը (1930): 1930–41-ին աշխատել է էլեկտրա– տեխնիկայի համամիութենական ինստի– տուտում, 1941–43-ին եղել է Մոսկվայի էլեկտրատեխնիկական գործարանի դի– րեկտորը, 1943-ին կազմակերպել է էլեկ– տրամեխանիկայի համամիութենական ԴՀԻ, որի դիրեկտորն է եղել մինչև 1975-ը: Աշխատանքները վերաբերում են էլեկտրա– մեխանիկայի տեսական և կիրառական հարցերին: 1931–34-ին մշակել է փոփո– խական հոսանքի կոլեկտորավոր գեներա– տորի սինքրոն կառավարման համակց– ված սխեմայի տեսությունը: Ի. անկոն– տակտ սելսինի գյուտարարն է: 1936-ին առաջինը ՍՍՀՄ–ում առաջարկել է տի– րատրոններն օգտագործել հետևող հա– մակարգերում՝ հաստատուն հոսանքի էլեկտրամեքենաները կառավարելու հա– Ա. Ղ. Ւոսիֆյան մար: 1940–45-ին հրատարակել է էլեկ– տրամեքենայական ուժեղացուցիչի (ամպ– լիդինի) և ուժային սինքրոն հետևող համակարգերի ընդհանուր տեսության վե– րաբերյալ աշխատանքների շարք: Ի–ի նախաձեռնությամբ էլեկտրամեխանիկայի համամիութենական ԴՀԻ–ի բաժանմունք– ներ են ստեղծվել Լենինգրադում, Տոմս– կում, Երևանում, և ուրիշ քաղաքներում: 1956-ին Ս. Մերգելյանի հետ հիմնադրել է Մաթեմատիկական մեքենաների Երևա– նի ԴՀԻ: Արժանացել է ՍՍՀՄ պետ. մրցանակի (1949): Պարգևատրվել է Լենինի 2 շքանշանով: Երկ. BonpocM 9JieKTponaxoTU, E., 1952; Ochobm cjieaamero npHBOfla, M.–JI., 1954, [համահեղինակ]: BonpocM ajieKTpoMexaHHKH, M., 1975. Գրկ. A ji e k c e e b c k h Ց B. B., A pe– rn « H r. JI., AHflpaHHK IeBOHflOBHH HocHtfraH (k 70-jieTHio), «Տեղեկագիր ՀՍՍ^ ԳԱ աեխ. գիտ>, 1975, հ. 28, JSfe 3: Գ. Բարսեղյան ԻՈՐԱ, Ի n ր ի, գետ Վրացական ՍՍՀ–ում և Ադրբեջանական ՍՍՀ–ում: Երկարու– թյունը 320 կմ է, ավազանը՝ 4650 կմ2: Սկիզբ է առնում Մեծ Կովկասի Գլխավոր կամ Ջրբաժան լեռնաշղթայի հվ. լանջե– րից, թափվում Մինգեչաուրի ջրամբարը: Սնումը ձնաանձրևային է: Սամգորիի ոռո– գիչ համակարգի կառուցմամբ Ի–ի ջրերի մի մասը ջրանցքով հոսում է Թբիլիսիից արլ. գտնվող ջրամբարը («Թբիլիսիի ծով»):

ԻՈՐԱՅԻ ՍԱՐԱՀԱՐԹ, Կուր և Ալազան գետերի միջև, վրացական ՍՍՀ–ում և Ադրբեջանական ՍՍՀ–ում: Ձգվում է արմ–ից և հս–արմ–ից արլ., հվ–արլ.: Երկայնակի կտրված է Իորի գետի հովտով: Բարձրու– թյունը 200-ից 900 մ է: Կազմված է ավազա– կավային ապարներից, որոնք առաջաց– նում են ծալքավոր ստրուկտուրաներ: Ոչ բարձր լեռնաշարերը հերթագայվում են տափարակ հարթավայրերով և գոգա– վորություններով: Տարածված են սևահո– ղերը, շագանակագույն և դարչնագույն հողերը: Տիրապետող է տափաստանային բուսականությունը, ավելի քիչ՝ նոսր ան– տառներն ու ժայռային քսերոֆիտները: Զգալի տարածություններ հերկված են: Ի. ս–ի արլ. մասը կոչվում է Շիրակի տա– փաստան:

ԻՈՑԻՁ Ժիվոին Իլփչ (1870–1914), քի– միկոս–օրգանիկ: Ազգությամբ՝ սերբ: 1898-ին ավարտել է Պետերբուրգի համալ– սարանը: Ստացել է անհամաչափ հալոգե– նատեղակալված ածխաջրածիններ, որոնք հեշտությամբ պոլիմերացվում են և օքսի– դանում ազատ թթվածնով: Մշակել է ացե– տիլենի ածանցյալների ստացման նոր եղանակներ:

ԻՈՖԱՆ Բորիս Միխայլովիչ [ծն. 16(28).4. 1891, Օդեսա], սովետական ճարտարա–