Նկարում` «Շիրակ» հյուրանոցը Նկարում` Ջրավազանների կասկադը Շահումյանի անվան կուլտուրայի և հանգստի պարկում Նկարում` Տեսարան Գունոյի «Ֆաուստ» օպերայից (1924–25-ի թատերաշրջան, Լենինականի օպերա–օպերետային թատերախումբ) Նկարում` Լուկաշինի անվ. մանարան ֆաբրիկայի ամառային սրճարանը
1936-ին այստեղ 13 մարգաձևերով պարապում էր մուո 500 մարդ: Իսկ քաղաքում 1939-ին մարզիկների թիվն հասավ 2440-ի: 1939–40 ուս. տարում բացվեց առաջին մարզադպրոցը, որաեղ գործում էին մարմնամարզության, թեթև աթլետիկայի ու սպորտային խաղերի խմբեր:
Հայրենական պատերազմից հետո Լ–ում ևս ավելացավ մարզընկերությունների, նրանցում արմատավորված մարզաձևերի թիվը: «Շիրակ» ֆուտբոլային թիմը դուրս եկավ միութենական ասպարեզ: Բասկետբոլի կանանց և տղամարդկանց թիմերը մասնակցեցին երկրի առաջնության մրցումներին: Դահուկորդ Լ. Մնացականյանը 17 տարի անընդմեջ հանրապետության չեմպիոնն էր: Տեքստիլագործ ծանրորդ Վ. Սուքիասյանը դարձավ Լ–ում առաջին սպորտի վարպետը: Թեթև աթլետիկայում վարպետների ընտանիքը համալրեց Ա. Մխիթարյանը: Հայաստանի բազմակի չեմպիոններ են եղել Ա. Հակոբյանը, Հ. Անտիկյանը, Ֆ. Հովհաննիսյանը, Ս. Մինասյանը (դահուկավազք), Հ. Ստեփանյանը, Ժ. Մխիթարյանը (թեթև աթլետիկա), Մ. Շիրինյանը, Ա. Գրիգորյանը, Հ. Սարգսյանը (ըմբշամարտ), Հ. Մաղաքյանը (բռնցքամարտ), Մ. Հովսեփյանը (հրաձգություն), Օ. Մուրադյանը (մարմնամարզություն): Մարզական մեծ նվաճման հասան կիսամիջին քաշի ծանրորդներ, օլիմպիական խաղերի արծաթե մեդալակիր, Եվրոպայի չեմպիոն, միջազգային կարգի սպորտի վարպետ Վ. Միլիտոսյանը և աշխարհի չեմպիոն, սպորտի վաստակավոր վարպետ Յու. Վարդանյանը: 1977-ին բակային «Գյումրի» թիմի ֆուտբոլիստները երկրում առաջին տեղը գրավեցին «Կաշվե գնդակ» համամիութենական մրցաշարում՝ կրկնելով 1976-ին պատանիների «Շիրակ» թիմի հաջողությունը:
1977-ի վերջին Լ–ում կար 117 ֆիզկուլաուրային սկզբնական կոլեկտիվ՝ 34616 ֆիզկուլտուրնիկներով: 1973–77-ին քաղաքում պատրաստվել է մեկ սպորտի վաստակավոր վարպետ, 3 միջազգային կարգի սպորտի վարպետ, 77 սպորտի վարպետ և 187 վարպետության թեկնածու: Գործում էր 13 մարզադպրոց, որտեղ աշխատում է ՍՍՀՄ սպորտի մեկ վաստակավոր մարզիչ (Հ. Առաքելյան, թեթև աթլետիկա), ՀՍՍՀ սպորտի 26 վաստակավոր մարզիչ: Գործում են նաև «Արագած» և Մ. Նալբանդյանի անվ. մանկավարժական ինստ–ի մարզակումբները: Ֆ. Հունանյան
Ճարտարապետությունը: Լ–ի տարածքի հնագույն ճարտ. հուշարձաններից է պեղումներով հայտնաբերված քառամույթ գմբեթավոր եկեղեցին (VII դ.), որն ունի պայտաձև հատակագծով Ավագ խորան՝ երկու կողմերին ուղղանկյուն ավանդատներ., արլ. ճակատը զարդարված է «հայկական խորշերով», միակ մուտքը հվ–ից է: Եկեղեցու շուրջը եղել է Կումայրի հին բնակավայրը՝ փողոցների անկանոն ցանցով, կիսագետնափոր և մեկ հարկանի բնակելի տներով: Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո Կումայրին կառուցապատվել է ռուսական առաջադեմ քաղաքաշինական սկզբունքներով: Գյումրի և Ախուրյան գետերի միջև՝ բարձունքի վրա սրբատաշ սև տուֆից կառուցվել է աշտարակավոր պարսպապատ ամրոց, որն ուներ զինանոց, տնտ. շենքեր, 15 հզ. կայազորի համար զորանոց և գմբեթավոր եկեղեցի: Բերդն ուներ չորս դարպաս՝ Երևանի, Թիֆլիսի, Կարսի, Ախալքալաքի: Կումայրիի զարգացման գլխավոր ազդակներն էին 1828–30-ին Էրզրումից, Բայազետից և Կարսից հայերի ներգաղթը ու ռուսական կայազորի մշտական առկայությունը: 1837-ին կազմվում է բնակավայրի առաջին գլխավոր հատակագիծը: Ալեքսանդրապոլ վերանվանված նորաստեղծ քաղաքը ծավալվել է հին Կումայրիից դեպի արլ. ազատ տարածության վրա: Չնայած բարդ ռելիեֆին, քաղաքը կառուցապատվում էր կանոնավոր հատակագծման սկզբունքով: Հս–հվ. և արլ–արմ. ձգվող փողոցների ուղղանկյուն ցանցով քաղաքը բաժանվում էր մեծ (100 մ X 150 մ) և փոքր (50 մ X 75 մ) թաղամասերի՝ կառուցված 1 – 2-հարկանի, սև և կարմիր տուֆի սրբատաշ քարե տներով: Հետագա՝ 1841-ի և 1845-ի հատակագծերում պահպանվել են նախորդ հատակագծման սկզբունքները: Հասարակական կենտրոնը Շուկայի հրապարակն էր (այժմ՝ Մայիսյան ապստամբության), որից ճառագայթվող փողոցների վրա գտնվում էին խանութներ, արհեստանոցներ, վարչական շենքեր և եկեղեցիներ:
XIX դ. կառույցներից նշանավոր են Ամենափրկիչ (Փրկչի) (1858-76), Ս. Աստվածածին (1843–56), Ս. Նշան (1876-1885), Ս. Գևորգ, «Պատվո բլուրի» (ռուսական) եկեղեցիները: Ամենափրկիչը Անիի Մայր տաճարի նմանությամբ կենտրոնական հրապարակի վրա կառուցել են Թադևոս Անտիկյանը և Մանուկ Պետրոսյանը (Արդար Մանուկը): Ս. Աստվածածինը կառուցել է վարպետ Մկրտիչ Թուրանյանը, ռուսական եկեղեցին՝ վարպետ Գևորգ Յուզբաշյանը: Քաղաքաշինական աշխատանքներն առավել ծավալվել են XIX դ. 2-րդ կեսին, հատկապես՝ Թիֆլիս–Ալեքսանդրապոլ–Կարս երկաթուղու կառուցումից հետո: 1872-ին կազմված գլխավոր հատակագծով քաղաքն ընդարձակվել է, կառուցապատվել են Ալեքսանդրովսկայա (այժմ՝ Աբովյանի), Կարսսկայա (այժմ՝ Սվերդլովի), Գեներալսկայա (այժմ՝ Շահումյանի) ու սրանց ուղղահայաց՝ Բեհբութովի (այժմ՝ Մաքսիմ Գորկու), Թիֆլիսյան (այժմ՝ Ռուսթավելու), Գրուզինսկայա (այժմ՝ Վահան Տերյանի) փողոցները: Զորանոցային թաղամասերը կառուցապատվել են սև տուֆե, միատիպ երկհարկանի շենքերով: Բնակելի տները գյուղատիպ և քաղաքատիպ էին, XIX դ. 1-ին կեսին կառուցված գյուղատիպ տները հիմնականում կրկնում էին Շիրակի ժող. բնակարանի հորինվածքը: Սրանք «կոմպլեքս» տներ էին, բաղկացած ՝«հազարաշեն» ծածկով գլխատնից, որը մյուս բնակելի օժանդակ սենյակների հետ խմբավորված էր ներքին ծածկված բակի շուրջը և ամփոփված միասնական ծավալի մեջ: XIX դ. 2-րդ կեսին կառուցվել են 1–2-հարկանի քաղաքատիպ բնակելի շենքեր, որոնք բաժանվում են սենյակների միաշար կամ երկշարդասավորությամբ երկու խմբի: Սև սրբատաշ տուֆե տները բակի կողմից ունեն պատշգամբներ և փողոցին նայող շքեղ կամարակապ դարպասներ: Ճակատներն աչքի են ընկնում կատարման բազմազանությամբ, որը ստացվել է դեկորատիվ հարդարանքում կարմիր տուֆի կիրառումով և շարվածքի կարանների ընդգծումով: Շենքերի ճարտ. կերպարն արտահայտել է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը.
