կան և գիտահետազուոական հիմնաբկու– թյուն: Հիմնադրվել է 1963-ի հունվարին, Երևանում, «Հիդրոէներգանախագիծ» ինստ–ի հայկ. բաժանմունքի բազայի վրա: Հիմնական խնդիրներն են. ՀՍՍՀ–ում էներգետիկայի հեռանկարային զարգաց– ման գիտական հիմնավորումն ու նախա– «Էներգացանցնախագիծ» ինստիտուտի շենքը գծումը, էլեկտրական և ջերմային էներ– գիաների արտադրության և սպառման հեռանկարային հաշվեկշռի գիտական հիմնավորումն ու կազմումը: Կատարում է էլեկտրացանցերի շինարարության մեջ նոր նյութերի և սարքավորումների կի– րառումն ապահովող հետազոտական, էներգահամալիրների աշխատանքի տար– բեր պայմաններում էլեկտրամատակա– րարման հուսալիությունն ապահովող գիտահետազոտական, քաղաքի և գյուղի էներգետիկական նախագծման աշխա– տանքներ: 1973-ից «է.» նաև Սարատովի մարզի էներգահամալիրի գլխավոր նա– խագծային կազմակերպությունն է: 1974-ին ինստ–ին կից ստեղծվել է փորձնական գործարան: Ս. Խաչատրյան
ԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱ, տնտեսության բնագա– վառ. ընդգրկում է էներգետիկական ռե– սուրսները, էներգիայի տարբեր տեսակ– ների գեներացումը, փոխակերպումը, հա– ղորդումը և բաշխումը: Որպես էներգետի– կական ռեսուրսներ օգտագործվում են ածուխը, նավթը, գազը, տորֆը, ինչպես նաև միջուկային վառելանյութը: Աշխար– հի էներգետիկական ռեսուրսների միայն 6–7% –ն է օգտագործվում էլեկտրակա– յաններում էլեկտրաէներգիան գեներաց– նելու համար, մնացած մասն օգտագործ– վում է տրանսպորտում, արդյունաբերու– թյան քիմ. և այլ ճյուղերում, գյուղատնտե– սության մեջ: է–ի բաղկացուցիչ մասերն են. էչեկւորաէներգեաիկան, շերմաէներ– գեւոիկան, հիդրոատոմային, երկրաջեր– մային, հողմաէներգետիկան ևն: Կենտրոնացված ձևով ջերմությամբ ապահովվում են ավելի քան 800 քաղաք ու քտա: Մեկ շնչին ընկնող էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը ՍՍՀՄ–ում 1975-ին կազ– մել է 4080 կվա ժ: Ըստ ՄԱԿ–ի տվյալ– ների 1974-ին աշխարհում մեկ շնչին ընկ– նում էր 1612 կվա ժ էլեկտրաէներգիա: էլեկտրակայանների աշխատանքի տըն– տեսողաբերությունը բարելավելու և սպա– ռողների սնուցման հուսալիությունը բարձ– րացնելու համար ոչ միայն էներգահամա– կարգերի (ԷՀ) ստեղծման մեծ աշխա– տանքներ են տարվում, այլև կազմավոր– ՍՍՀՄ էլէկտրակայաններում արտադրված էլեկտրաէներ– գիան կազմում է (մլրդ կվտ). Տարիներ Ընդամենը Այդ թվում ՋԷԿ*) % ՀԷԿ % 1940 48,3 43,2 89,4 5,1 10,6 1950 91,2 78,5 86,1 12,7 13,9 1960 292,3 241,4 82,6 50,9 17,4 1970 740,9 616,5 83,2 124,4 16,8 1975 1038,6 911,9 87,9 126,1 12,1
- ) Այդ թվում՝ ատոմային էլեկտրակայան–
ներում: վում են էներգահամակարգերի միավո– րումներ (ԷՀՄ): ՍՍՀՄ–ում ԷՀՄ–երի թիվը 1974-ին դարձավ 11, որոնցից 8-ը աշխա– տում են զուգահեռ՝ կազմելով ՍՍՀՄ միասնական էներգետիկական համակար– գի (ՄԷՀ) հիմքը: Այդ համակարգն ընդ– գրկում է ՍՍՀՄ եվրոպական մասը, Կով– կասը, Ուրալը, Հյուսիսային Ղազախստա– նը և Արևմտյան Սիբիրի մի մասը: 1974-ի սկզբին ՄԷՀ–ի կազմում գործում էր 930 էլեկտրակայան (այդ թվում՝ 325 հիդրո– էլեկտրակայան)՝ ավելի քան 135 մլն կվա գումարային հզորությամբ: էներգահա– մակարգի ռեժիմների օպերատիվ կառա– վարման ապահովման, բեռնվածքների կանխատեսման, կայունության հաշվարկ– ների համար գործում են էներգահամա– կարգերի դիսպետչերական կետեր: ԷՀՄ–երն ունեն միացյալ դիսպետչերական կառավարչություններ (ՄԴԿ): ՄԷՀ–ն ունի կենտրոնական դիսպետչերական կառա– վարչություն (ԿԴԿ), որին ենթարկվում են ԷՀՄ–երի ՄԴԿ–ները: ՍՍՀՄ էներգե– տիկայի կառավարման համար ստեղծ– վում է կառավարման ճյուղային ավտոմա– տացված «էներգիա» համակարգը (ԿՃԱՀ), որը կապված է իր վերադասի՝ ՍՍՀՄ պետ– պլանի աշխատանքների պլանավորման ավտոմատացված համակարգի (ԱՊԱՀ) հետ: Գրկ. 3jieKTpo3HepreTHKa h 3HepreTHHecKoe CTpoHTejibCTBO CCCP, M., 1974. Հ. Ադոնց
ԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱՅԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԻՏԱ
ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ (ԷՀԳՀԻ), ՍՍՀՄ էներգետիկայի և էլեկտրիֆիկաց– ման մինիստրության գի տա հետ ազոտ ա– էներգետիկայի հայկական գիտահետազոտա– կան ինստիտուտի հաշվողական կենտրոնը կան հիմնարկություն: Հիմնադրվել է 1961-ի մարտին, Երևանում, ՀՍՍՀ ԳԱ էլեկտրատեխնիկայի ինստ–ի և ջրային պրոբլեմների ու հիդրոտեխնիկայի ինստ–ի 2 բաժինների (ընդհանուր էներգետիկայի և հիդրոէներգետիկայի) բազայի վրա: Մինչև 1963-ի հունիսը կոչվել է ՀՍՍՀ ԳԱ էներգետիկայի ինստիտուտ: Հիմնական խնդիրներն են. հանրապետու– թյան էներգետիկայի զարգացման հեռա– նկարների հետազոտումը, էներգահամա– կարգերի և էլեկտրակայանների ռեժիմ– ների օպտիմալացումը, էներգետիկայի համար հատուկ հաշվողական մեքենա– ների ստեղծումը: Ունի 12 գիտահետազո– տական լաբորատորիա և հաշվողական կենտրոն, որտեղ մշակվել են հանրապե– տության վառելիքի և էլեկտրաէներգիայի պահանջները մինչև 2000 թ., էլեկտրա– էներգիայի միջհամակարգային վերահոս– քերի մեծությունները՝ ըստ Անդրկովկա– սի միացյալ էներգահամակարգի ռեժիմ– ների կայունության, Երևանի, Լենինա– կանի, Կիրովականի, Ղափանի ջերմա– մատակարարման օպտիմալ սխեմաները, էներգահամակարգում հզորության կո– րուստները նվազագույնի հասցնելու, ինչ– պես նաև ջերմային և հիդրավլիկական էլեկտրակայանների ռեժիմների օպտի– մալացման ալգորիթմներ և էլեկտրոնա– յին հաշվողական մեքենաներով հաշվարկ– ման ծրագրեր: Կատարվել են Հայաստա– նի, Վոլգոգրադի, Բաշկիրիայի, Յարոս– լավլի, Բառնաուլի էներգահամակարգե– րի մի շարք էլեկտրակայանների օպտի– մալ ռեժիմների, Սարատովի, Տաջիկստա– նի, Ղրիմի և այլ էներգահամակարգերի տնտեսության կառավարման սկզբունք– ների հետազոտություններ: ԷՀԳՀԻ–ի հաշվողական կենտրոնում ստեղծվել և փորձնական արտադրության մեջ ներ– դրվել է էներգահամակարգի ավաոմա– աացված մոդեչը: Մշակված մեքենաների և հանգույցների համար ինստ–ն ստացել է ավելի քան 30 հեղինակային վկայագիր: Գործում է ասպիրանտուրա: Ինստ–ից առանձնացել են մի շարք լա– բորատորիաներ, որոնց հիման վրա ստեղծվել են Լենինի անվ. համամիութե– նական էլեկտրատեխնիկական ինստ–ի Երևանի բաժանմունքը, Հոսանքի աղ– բյուրների համամիութենական ԳՀԻ–ի Երևանի բազային լաբորատորիան, Գազի արդյունաբերության էկոնոմիկայի համա– միութենական ԳՀԻ–ի Երևանի կոմպլեք– սային բաժինը: Հ. Ադոնց
ԷՆԵՐԳԻԱ (հուն, iv&pyeia– գործունեու– թյուն, ուժ, եռանդ), մատերիայի շարժման տարբեր ձևերի ընդհանուր չավւանիշ. ֆիզիկայի հիմնական հասկացություննե– րից է: է՜ով է բնութագրվում համակարգի աշխատանք կատարելու ունակությունը՝ մի վիճակից մյուսն անցնելիս: Մատերիա– յի շարժման ու փոխազդեցության տարբեր ձևերին համապատասխան տարբերում են մեխանիկական, ջերմային, քիմ., էլեկ– տրամագնիսական, գրավիտացիոն, միջու– կային ևն է–ներ: Մեխանիկական է. մակրոսկո– պիկ մարմինների շարժման և փոխազդե– ցության է–ների գումարն է: Շարժման է.
