մի շարք ավաններում հայտնվեցին մանր արհեստավորական ձեռնարկություններ: XX դ. սկզբին Շուշիում և գավառներում ստեղծվեցին հեղավւոխական կազմակեր– պություններ, որոնց ղեկավարում և ուղ– ղություն էր տալիս ՌՍԴՔԿ Կովկասյան կոմիտեն: Այդ կազմակերպություններն էին գլխավորում աշխատավորների 1905– 1907-ի և 1912–14-ի ելույթները ցարական կարգերի դեմ: 1918–20-ին Ղարաբաղում իշխանությունը գտնվում էր Հայոց Ազգա– յին խորհրդի ձեռքին: Ազգայնական կու– սակցությունների և օտարերկրյա իմպե– րիալիստների վարած քաղաքականության հետեանքով երկիրը տնտեսապես քայքայ– վեց, ծայր առան ազգամիջյան ընդհարում– ներ, որոնց հետեանքով բազմաթիվ բնա– կավայրեր քարուքանդ եղան, հրդեհվեց Շուշին, զոհվեց բնակչության մոտ 20%–ը: Հակաժողովրդական քաղաքականության դեմ պայքարը ղեկավարեցին բոլշեիկներ Հ. Կամարին, Ա. Կարակոզովը (Ղարա– գյոզյան), Մ. Մահմեդխանովը և ուրիշներ: Ղարաբաղում են իրենց հեղափոխական մկրտությունն ստացել սովետական պե– տական ականավոր գործիչներ P. Կնուն– յանցը, Վ. Կասպարովը, Ս. Կասյանը, Ս. Տեր–Գաբրիելյանը, Ա. Բեկզադյանը, Ս. Համբարձումյանը, Ի. Թեոսյանը և ուրիշներ: 1918-ի Սարդարապատի հերո– սամարտի գլխավոր հրամանատարն էր Ղարաբաղի Նախիջեանիկ գյուղացի Դա– նիելբեկ Փիրումյանը: 1920-ի ապրիլի 27-ին մարզում հաստատ– վեցին սովետական կարգեր: Աշխատավոր– ներն ազատագրվեցին սոցիալական ու քաղ. ճնշումից, ձեռնամուխ եղան սոցիալ– տնտեսական ու մշակութային վերափո– խումների: 1923-ի հուլիսի 7-ին Ղարաբա– ղի լեռնային մասը հռչակվեց ինք– նավար մարզ՝ Ադրբ. ՍՍՀ–ի կազմում, Ստեփանակերտ մարզային կենտրոնով: Սոցիալիզմի շինարարությանդ տարիներին վերացավ մարզի տնտ. և մշակութային հետամնացությունը: Ստեղծվեցին արդ. ձեռնարկություններ, զարգացավ գյուղա– տնտեսությունը: Աճեցին բանվոր դասա– կարգի և մտավորականության կադրերը: Մարզն ունի մանկավարժական ինստ., պե– տական դրամատիկական թատրոն, երգի– պարի անսամբլ, գրողների միության մար– զային բաժանմունք, կուլտուրայի տներ, միջնակարգ հանրակրթական ու մասնա– գիտական տասնյակ դպրոցներ են: Հայ– րենական մեծ պատերազմի տարիներին Լեռնային Ղարաբաղի տասնյակ հազա– րավոր զավակներ խիզախորեն մարտնչե– ցին հայրենիքի պաշտպանության դիրքե– րում: 15 հզ. մարդ պարգեատրվեց շքա– նշաններով ու մեդալներով, 20-ը արժանա– ցան Սովետական Սիության հերոսի, իսկ Ն. Ստեփանյանը՝ կրկնակի հերոսի կոչ– ման: Հայրենական մեծ պատերազմի տա– րիներին աչքի ընկան ղարաբաղցի զորա– վարներ, ՍՍՀՄ ավիացիայի մարշալ Ս. Ւաւդյակովը (Ա. Ւսսնփերյանց), գե– ներալ–գնդապետ Մ. Րարսեղովը, գենե– րալ–մայոր Վ. Իսրայելյանը, ինժեներա– ավիացիոն ծառայության գեներալ–մայոր Ս. Աղաջանովը, գեներալ–լեյտենանտ Ս. Սարդարյանը, գեներալ–մայոր Ա. Ղա– գարյանը և ուրիշներ: Ետպատերազմյան տարիներին մարզի աշխատավորները տնտեսության և մշակույթի բնագավառնե– րում հասան նոր նվաճումների: Բ. Ոււուբաբյան Տնտեսությունը: ԼՂԻՄ ունի զարգացած բազմաճյուղ տնտեսություն: ժող. տնտե– սության մեջ զբաղված 57,6 հզ. մարդուց 21,3%-ը աշխատում է արդյունաբերու– թյան և շինարարության, 42,5 % –ը՝ գյու– ղատնտեսության, 20,2% –ը՝ լուսավորու– թյան, գիտության, կուլտուրայի և առող– ջապահության, 5,1 % –ը՝ առետրի և հասա– րակական սննդի բնագավառներում, 4,6%-ը՝ տրանսպորտում, 6,3%-ը՝ այլ ճյուղերում (1974): Տնտեսության առաջա– տար ճյուղը արդյունաբերությունն է: Մար– զին բաժին է ընկնում հանրապետության արդյունաբերության համախառն արտա– դրանքի ծավալի 2,5%–ը (1975): Արդյունա– բերության մեջ օգտագործվում է ինչպես տեղական, այնպես էլ հարեան շրջաննե– րից բերվող գյուղատնտ. հումքը: 1975-ին 1940-ի համեմատությամբ արդ. արտա– դրանքի ծավալը աճել է 11,3 անգամ: Արդյունաբերությունը ներ– կայացված է ավելի քան 40 խոշոր ձեռնար– կություններով: Առավել զարգացած են մեքենաշինության ու մետաղամշակու– թյան, շինանյութերի, անտառային և փայ– տամշակման, թեթե ու սննդի արդյունա– բերության ճյուղերը: Արդ. արտադրանքի թողարկմամբ առաջին տեղը գրավում է սննդի արդյունաբերությունը (1975-ին մարզի արդյունաբերության արտադրան– քի 63%-ը), որը ներկայացված է գինու (Ստեփանակերտ, Հադրութ, Մարտունի, Մարտակերտ, Ասկերան, Լենինավան, Կարմիր–շուկա), պանրի, յուղի, հացի, գարեջրի և այլ խոշոր գործարաններով: Մարզը տալիս է Ադրբեջանի գինեգործա– կան արդյունաբերության համախառն ար– տադրանքի 11%-ից ավելին: Թեթե ար– դյունաբերությունը (1975-ին՝ 23% ար– տադրանք) ներկայացված է մետաքսի խո– շոր կոմբինատով, կոշիկի, գորգերի և կարի ֆաբրիկաներով (Ստեփանակերտ): Մարզը տալիս է Ադրբեջանի մետաքսի 20, կոշիկի արտադրության 7%-ը: Մարտունի– Ննգի–Ստեփանա– կերտ ճանապար– հի ոլորաններից Մարզի տնտեսության մեջ կարեոր տեղ է գրավում Ստեփանակերտի էլեկտրատեխ– նիկական գործարանը, որը տալիս է հան– րապետության էլեկտրատեխնիկական ար– դյունաբերության արտադրանքի 6% –ը: Զարգացած են անտառային և փայտա– մշակման արդյունաբերությունը (Ստեփա– նակերտի կահույքի ֆաբրիկան, Մար– տակերտի արտադրական կոմբինատը են), շինանյութերի արտադրությունը (Ստեփա– նակերտի շինանյութերի կոմբինատը և ասֆալտբետոնի գործարանը, Հադրութի արտադրական կոմբինատը են), Շուշիում կա արեելյան երաժշտական գործիքների ֆաբրիկա: Մարզի արդ. հիմնական կենտ– րոնը Ստեփանակերտն է (տալիս է ար– տադրանքի 5%-ից ավելին): Արդյունաբերական արտա– դրանքի կարեոր տեսակների արտադր ու թյունը | 1965 1970 1975 Արդյունաբերության արտադրանքի աճը 100 255 390 էլեկտրատեխնիկա– կան արդյունաբե– րության արտադը– րանքը (հզ. ռուբլի) 1410 8490 12882 Սղոցանյութեր (հզ. մ3) 10,1 18,0 20,8 Շինարարական աղ– յուս (մլն հատ) 1,4 0,8 1,4 Մետաքսի հումք (ա) 108 124 143 Մետաքսի կոշտ գործ– վածքներ 4,1 9,8 11,7 Կաշվե կոշիկ (հզ. զույգ) 1,1 8,4 1869 Կենդանական յուղ (ա) 563 550 723 Պանիր (ա) 280 557 477 Չաղողի գինի (հզ. ոԿւ) 570 539 871 Ս. Պետրոս* յան. «Զուռնաչի Բեհ բութ Չիթչյան* (1963, Ստեփանա– կերտի մարզային թանգարան) Գյուղատնտեսությ ան առա– ջատար ճյուղերն են խաղողագործությու– նը, հացահատիկի մշակությունը, անաս– նապահությունն ու պտղաբուծությունը: Զարգանում է ծխախոտագործությունը: Վարելահողերը սահմանափակ են: 1974-ին գյուղատնտ. բոլոր հողահանդակները կազմում էին 206,6 հզ. հա (հողային ֆոնդի 42%-ը), այդ թվում վարելահողեր՝ 102,5 հզ. հա, խոտհարքներ և արոտավայրեր՝ 104,1 հզ. հա, ոռոգելի հողեր՝ 22,9 հզ. հա: 1975-ին մարզում կար 64 կոլտնտեսու– թյուն, 18 սովետական տնտեսություն: Ընդհանուր ցանքատարածությունը 63 հզ. հա էր, որից հացահատիկային կուլ– տուրաներ՝ 30,3 հզ. հա, տեխնիկական՝
