ե միացումը Ռուսաստանին (1828) կուլ– տուրական զարգացման նախադրյալներ էին ստեղծում, այդուհանդերձ մեծ դժվարությունների էին հանդիպում լու– սավորական գաղափարներ արմատավո– րողները (Հ. Ալամդարյան, Մ. Թաղիադ– յան, Գ. Պատկանյան): Հայ Լ–յան առաշին շրշանի ամփոփումը և նոր աստիճանը եղավ Խ. Աբովյանի գրական–հասարակա– կան գործունեությունր: 1858-ին Մոսկվա– յում սկսեց հրատարակվել «Հյուսիսա– փայլ»-ը, որի հավատամքը Ս. Նազարյա– նը ձևակերպեց այսպես. «Այսուհետև լույս և ճշմարտություն և ազատություն խավարի բաբելոնյան գերությունից»: Ազատագրու– թյուն ոչ միայն օտար լծից, այլև տգիտու– թյունից, հետամնացությունից: Լ–յան մի– ջոցով բարձր գիտակցությամբ օժտված, ընդհանուր բարօրության գործին նվիրված քաղաքացու կերտում, արդյունաբերու– թյան, առևտրի եվրոպականացում՝ սրանք էին Նազարյանին և մյուս լուսավորիչնե– րին հուզող հիմնական հարցերը: ժողո– վըրդի հասարակական–քաղ. գիտակցու– թյան բարձրացման համար Մ. Նազար– յանի, «Արևմուտք»-ի խմբագիր, հանրա– պետական կարգերի և ֆրանս. բուրժ. հեղափոխության ջատագով Ս. Ոսկանի, Ս. Շահազիզի պայքարը հանդիպեց հե– տադիմության դիմադրությանը: Գաղա– փարական մի շարք հարցերում լուսավո– րիչների հետ համերաշխ էին հեղափոխա– կան–դեմոկրատներ Մ. Նալբանդյանը և Հ. Սվաճյանը: «Հյուսիսափայէ»-ի գաղա– փարներով կրթվեց Րաֆֆին, որի 1850– 1860-ական թթ. գործունեությունը բնո– րոշվում էր լուսավորական դեմոկրատա– կանությամբ: Լ. յուրովի բեկվելով, շա– րունակվեց նաև XIX դ. 70–80-ական թթ., Գ. Արծրունու և ուրիշների մոտ, երբ բուր– ժուազիան առաջատար դիրք էր գրավել հասարակական կյանքում, ձգտելով նույնը ապահովել նաև ազգային լուսավորության բնագավառում:
- Vpj . N3 vu Jl ]£ VJi "H . X Ն ն Լ ս Cb., V) ուր p
ընտանիք…, Ե., 1967: MapKC K. h 3h- r e ji b c Փ., HeMeipcan HfleojiorHH, Con., 2 t. 3; Էնգելս Ֆ., Անտի–Դյուրինգ, Ե., 1967: Լենին Վ. Ի., Որ ժառանգությունից ենք մենք հրաժարվում, Երկ., հ. 2: Հայ նոր գրականության պատմություն, հ. 1–3, Ե., 1962–64: Գաբրիելյան Հ., Հայ Փի– լիսոփայական մտքի պատմություն, հ. 1–3, Ե., 1958–59: Ilpo6jieMhi npocBememui b mhpoboh jiHTepaiype, M,, 1970; B o ji r h h B. Ո., Pa3BHTHe C)6meCTBeHHOH MMCJIH BO OpaHnHH b XVIII b., M., 1958; E ji h c t p a- t o b a A. A., Ahtjihhckhh poMaH anoxH IIpocBemeHHa, M., 1966; HeycTpoes B. II., HeMei;Kafl jiHTepaTypa anoxn IIpocBe- meHHH, M., 1958} AMepmcaHcicHe IlpocBeTHTejiH (nep. c aHrji.), t. 1–2, M.t 1968–69; Op- jiob B., PyccKHe npocBejHTejin 1790–1800-x it., 2 H3«., M.f 1953; PyccKHe npocBeraTejra (ot PajmmeBa flo .qeKadpHCTOB), t. 1–2, M., 1966; KaMeHCKHH 3. A., <t>HjiocoCKHe Hflen pyccKoro npocBememia, M., 1971; IIpoc- BeraTejibCTBo b jiHTepaTypax BocTOKa, M., 1973.
ԼՈՒՍԱՎՈՐՄԱՆ ՏԵՂԱԿԱՑԱՆՔ, լուսա– վորման համար նախատեսված լուսատեխ– նիկական սարքերի համախումբ: Լ. ա. հասկացությունը վերաբերում է առավե– լապես արհեստական էլեկտրական լու– սավորման տեղակայանքներին և ներա– ռում լուսավորման սարքեր, գործարկող– կարգավորող սարքավորումներ, հաղոր– դալարեր, բաշխիչ վահաններ ևն: Բացի այդ, Լ. տ. սովորաբար ընդգրկում է լուսավորման որակի բարձրացման (օրի– նակ՝ արհեստական ֆոն ստեղծելու հա– տուկ հարմարանքներ, ինչպես նաև լու– սային հոսքի տարածական վերաբաշխ– մանը մասնակցող մակերևույթներ: Լ. տ–ներ են նաև առողջարար ճառագայթ– ման տեղակայանքները (տես Լուսաբուժու– թյուն) և ազդանշանային լապտերները: Լ. տ–ները հաճախ փողոցների, շենքերի և շինությունների գեղարվեստական ձևա– վորման անկապտելի տարրն են կազմում, հետևաբար պետք է բավարարեն բարձր գեղագիտական պահանջների:
ԼՈՒՍԱՎՈՐՈՂ ԲԱՂԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, պիրոտեխնիկական բաղադրություններ, որոնք օգտագործվում են լուսավորող ավիաաււմբերում, հրթիռներում, արկե– րում: Լ. բ. կազմված են այրման մեծ տե– սակարար ջերմությամբ օժտված մետա– ղից (մագնեզիումի կամ ալյումինի փո– շուց, ինչպես նաև դրանց համաձուլվածք– ներից կամ խառնուրդից), օքսիդիչից (նատրիումի կամ բարիումի նիտրատից) և քիչ քանակով կապակցող նյութից (օրի– նակ՝ պարաֆին): Կան 60–70% Mg պա– րունակող Լ. բ.: Լ. բ–ի լույսի ուժը կախված է ջահի տրա– մագծից, ջերմաստիճանից, բաղադրու– թյան այրման արագությունից և հավասար է 104–107 կդ, այրման ժամանակը՝ 8 վրկ–ւգ մինչև 8 րոպե, այրման ջերմաս– տիճանը՝ 2500–3000°C: Իրենց կազմու– թյամբ Լ. բ–ին մոտ են լուսային ավիա– ռումբերը լիցքավորելու համար օգտա– գործվող լուսային բաղադրությունները, որոնք կիրառվում են գիշերային ավիա– լուսանկարահանումների ժամանակ: Դը– րանց լույսի ուժը 108–109 կդ է, լուսար– ձակման տևողությունը՝ մինչև 0,1 վրկ:
ԼՈՒՍԱՎՈՐՉԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, տես Հայ Լուսավոր շա կաս էւկԱղԱցքւ.
ԼՈՒՍԱՎՈՐՉԱԿԱՆՆԵՐ, հայ լ ու ս ա– վորչականներ, Հայաստան յայց Առաքերսկան Եկեղեցու հետևորդների և նրանց դավանականության շինծու, պայ– մանական անվանումը՝ առաջացած «շու– սավորչականություն»-ւզ: Լ–ին համարժեք նշանակությամբ ռուս, գիտական գրակա– նության մեջ և վավերագրերում օգտա– գործվել է «հայ–գրիգորյաններ» (կամ՝ «գրիգորյաններ») անվանումը: Իրակա– նում դրանք բոլորն էլ չեն բնորոշում Հա– յոց եկեղեցու հետևորդների իսկական անունը (տես Հայադավաններ), նրանց դավանականությունը կամ դավանապատ– կանությունը, ինչպես և դավանանքը՝ միաբնակությունը (տես Միաբնակներ): «Լ.» տերմինը աստիճանաբար դուրս է գա– լիս գործածությունից: Զ. Հարությունյան
ԼՈՒՍԱՎՈՐՉԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, Հ ա J-լ ՈԼ– սավորչական հավատ, Լու– սավորչական հավատ, Հայաս– տան յա յց Առաքեչական Եկեղեցու դավա– նանքի, նաև դավանապատկանության շինծու, պայմանական անվանումը: Արտա– հայտությունն առաջացել է XIX դ. 1-ին կեսին, «Հայ չուսավորչական եկեղեցի անունից՝ վերջինս Հայոց պաշտոնական (301) եկեղեցու հիմնադիր և պաշտոնական առաջին կաթողիկոս Գրիգոր Ա Լուսավոր– չի (302–325) հետ կապելուց հետո: Ար– հեստական այդ կապը պատճառ է դարձել այն թյուր կարծիքի, թե նա է ստեղծել Հայոց եկեղեցու դավանանքը կամ դավա– նապատկանությունը, որի հետևանքով էլ առաջացել է իբր դրանք բնորոշող «Լ.» անվանումը: Միաժամանակ և միևնույն նշանակությամբ ռուս, (մասամբ նաև՝ արևելա–եվրոպական) գիտական գրակա– նության մեջ և պետական–պաշտոնական գրագրություններում Լ–յանը համարժեք օգտագործվել է «հայ–գրիգորյան հավատ» (կամ՝ «գրիգորյան հավատ») արտահայ– տությունը: Իրականում դրանք ոչ մի առըն– չություն չունեն Հայոց եկեղեցու դավանա– կան ուղղության հետ, ընդհանրապես չեն արտահայտում ոչ մի ուսմունք կամ վար– դապետական ուղղություն: Պետ. կրոն հռչակելով (301) դեռևս I դարից Հայաս– տանում տարածված (թեև հալածական) քրիստոնեությունը՝ Գրիգոր Լուսավորի– չը նոր ուսմունք կամ դավանանք չի ստեղ– ծել, այլ Հայոց եկեղեցու համար ընդունել է դավանական այն միակ ուղղությունը, այն միակ առկա դավանանքը, որ քրիստո– նեության սկզբնավորումից ի վեր սրբա– գործել էին համաշխարհային եկեղեցու համընդհանուր հայրերը՝ որպես միակ ուղղափառություն: Այնուհետև, Գրիգոր Լուսավորիչն ինքն անձամբ է Հայոց եկե– ղեցու համար սրբագործել Նիկիայի առա– ջին (325) տիեզերական ժողովի (որին մասնակցել է նաև Հայոց եկեղեցու ներկա– յացուցիչը՝ Գրիգոր Լուսավորչի պատվի– րակը, որդին ու հաջորդը՝ Արիսաակես Ա Պարթևը) վավերացրած ընդհանուր ավանդության հավատքը (Ա գ ա թ ա ն– գ և ղ ո ս, Պատմություն, գլ. ՃԻԷ): Գրի– գոր Լուսավորչի օրոք համաշխարհային եկեղեցիէ դեռևս ճեղքվածքներ չէր տվել, չկային դավանաբանական սուր տարա– ձայնություններ և անանուն «ավանդու– թյան ոավատքը» սրասսավաս qp ու nuiir- ընդհանուր բոլոր եկեղեցիների համար; Դեռևս չէին գումարվել տիեզերական այն ժողովները (Քաղկեդոնի՝ 451, Կ. Պոլսի երկրորդ՝ 553 ևն), որոնք քակտեցին առա– ջին երեք ժողովների (Նիկիայի առաջին, Կ. Պոլսի առաջին՝ 381, Եփեսոսի՝ 431) համերաշխ սկզբունքները և միասնական ու միադավան եկեղեցին պառակտեցին միա– բնակ (տես Միաբնակներ), երկաբնակ (տես Երկաբնակներ), կաթոլիկ (տես Կա– թոչիկություն), բողոքական (տես Բողոքա– կանություն) և այլ եկեղեցիների՝ համա– պատասխան դավանություններով ու վար– դապետություններով: Հայոց եկեղեցին Աշտիշատի 435-ի ժողովում ընդունեց Եփե– սոսյան բանաձևը՝ «Մի բնութիւն Բանին Մարմնացելոյ», իսկ Դվինի 506-ի ժողո– վում (տես Դվինի ժողովներ) պաշտոնա– պես մերժեց քաղկեդոնականությունը և վերջնականապես վավերացրեց իր հան– գանակ կամ հավատամք (տես Հավաաո հանգանակ) դավանությունը՝ միաբնա™ կությունը (Երրորդություն, Մարդեղու– թյուն, Փրկագործություն): Հայոց եկեղե– ցու դավանած միությունը կամ միաբնա– կությունը, որ նույնն է Եփեսոսյան բանա– ձևի հետ և այդ ժողովի հաստատած միու–
