Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 5.djvu/315

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

մունիստական հասարակարգ կառուցելու գործում Կ. պ. կարևորությունը ե, հետևա– բար, Կ. պ. խախտման դեմ վճռական պայ– քարի անհրաժեշտությունը: ՍՄԿԿ կանո– նադրությունը կուսակցության անդամնե– րից պահանջում է պեա. և կուսակցական կարգապահության խստագույն պահպա– նում: Սովետական օրենսդրությունը Կ. պ. պահանջների խախտումների համար նա– խատեսում է նյութական և քրեական պա– տասխանատվություն: Պետ. ապարատի գործունեության մեջ Կ. պ. պահպանման հարցում պատասխանատու խնդիրներ են դրված ժողովրդական վերահսկողության մարմինների վրա: Ա. Լաչայան

ԿԱՐԳԱՎՈՐԻՉ ավտոմատ, սարք, որի միջոցով կատարվում է ա վ տ ո մ ա՜տ կ ա ր գ ա վ ո ր ու մ. պահպանում է պրոցեսի կամ տեղակայման պարամետրը տրված սահմաններում, ապահովում նրա փոփոխությունը տրված օրինաչափու– թյամբ (ծրագրային կարգավորում) կամ որևէ արտաքին չափվող պրոցեսին հա– մապատասխան (հետևող կարգավորում): Կախված կարգավորման սկզբունքից, ըզ– գայուն տարրի՝ ավիչի օգնությամբ, Կ. չափում է կամ կարգավորվող մեծությունը, կամ էլ խոտորման ազդեցությունը և փո– խակերպիչ կամ հաշվիչ սարքի օգնությամբ կարգավորման օրենքին համապատաս– խան իրականացնում ներգործությունը օբ– յեկտի կարգավորող օրգանի ւ1րա: Գոր– ծադիր սարքը, որն իրականացնում է կար– գավորող օրգանի տեղափոխումը, անվա– նում են սերվոհաղորդակ (տես Գործա– դիր մեխանիզմ): Տարբերում են ստատիկ և աստա– տ ի կ Կ–ներ: Կ–ի տարրերի իներցիոնու– թյան հետևանքով նրա ելքի մեծությունը՝ Ս, նկարագրվում է Ս= F(e, e՝, e",….) դիֆերենցիալ հավասարումով, որտեղ e=x0(t)–x(t) (x-ը կարգավորվող մեծու– թյան ընթացիկ արժեքն է, Xo-ն՝ տրված արժեքը): Եթե F ֆունկցիան անընդհատ Մ ակարդակի ավտոմատ կարգավոր– ման սկզբուն– ք ա յ ի ն սխե– մա. /. ճնշման բաք, 2. մակար– դակի լողանավոր կարգավորիչ, 3. գործարկիչ, 4. էլեկտրաշարժիչ, 5. կենտրոնա– խույս պոմպ է, ապա Կ. t կոչվում է անընդհատ գործող ու թյան: Եթե Կ–ում կատար– վում է ազդանշանի քվանտացում, ապա Կ. կոչվում է ընդհատ գործո– ղ ու թ յ ա ն: Այն Կ–ները, որոնցում կար– գավորող օրգանի վրա անմիջապես ազ– դում է զգայուն տարրի ելքի մեծությունը, կոչվում են ու ղ ղ ա կ ի գ ո ր ծ ո ղ ու– թ յ ա ն Կ–ներ, իսկ այն Կ–ները, որոնք ունեն կողմնակի աղբյուրից էներգիայի ընդունումը կարգավորող հզորության ուժեղացուցիչներ, ոչ ուղղակի գոր– ծող ու թյան Կ–ներ են: Կ–ի յուրա– հատուկ տեսակ է էքստրեմալ Կ.: Ըստ կարգավորվող մեծության տարբերում են՝ ճնշման, ջերմաստիճանի, մակարդակի, արագության, ծախսի, էլեկտրական լար– ման, հոսանքի ուժի, հաճախականության, հզորության և այլ Կ–ներ: Կ–ի հիմնական հանգույցներն են չափող, համեմատող և կատարող օրգանները:

ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐ, ուղ– ղորդիչ կառույցներ, գետերի հուները կարգավորող հիդրոտեխնիկա– կան կառույցներ: Ըստ նշանակոէթյան տարբերում են՝ ջրաթմբեր, արգելաթմբեր, պատնեշներ, կիսապատնեշներ, հոսքն ուղղող և շեղող կառույցներ, ճյուղային փակոցներ: Կախված հունի նկատմամբ ունեցած դիրքից, Կ. կ. լինում են երկայ– նական, լայնական և համակցված:

ԿԱՐԴԱՆԱՅԻՆ ՓՈԽԱՆՑՈՒՄ ավտո– մոբիլի (Զ. Կարդանոյի անունով), պտույտը միմյանց նկատմամբ անկյան տակ տեղադրված տանող լիսեռից տարվո– ղին Փոխանցող հարմարանք: Հաճախ աշխատանքի պրոցեսում լիսեռների միջև Ավտոմոբիլի կարդանային Փո– խանցման սխեմա. /. Փոխանցումնե– րի տուՓ» 2- կարդան, 3. սահող շլիցային միա– ցում, 4. կարդանային լիսեռ, 5. գլխավոր Փո– խանցում անկյունն ու հեռավորությունը անընդմեջ փոխվում են: Ավտոմոբիլներում Կ. փ–ները (նկ.) կիրառվում են շարժիչն ու Փոխան– ցումների տուփը (անկյունը մինչև 5°), փոխանցումների և բաշխիչ ւոուփերը (ան– կյունը մինչև 5°), փոխանցումների տուփը (բաշխիչ տուփ) և գլխավոր փոխանցումը (անկյունը մինչև 15°) միացնելու համար: Կ. փ–ման մեջ մտնում է կարդանային լի– սեռը երկու (սակավ մեկ) կարդանով: Եթե կարդանային լիսեռով միանում են մեխանիզմներ, որոնց միջև անկյունն ու հեռավորությունը փոխվում են (օրինակ, ավտոմոբիլի փոխանցումների տուփը և գլխավոր փոխանցումը), նախատեսվում է առանցքային կոմպենսացում՝ սահող շլի– ցային միացման տեսքով, որը թույլա– տրում է տրված սահմաններում փոփոխել լիսեռի երկարությունը: Մեկ կարդանի օ. գ. գ. 0,985–0,99 է: Գրկ* M a ji a x օ b c k h h 3., JlannH A.A., BefleHeeB H. K., Kap^aHHbie ne- pe#aqn, M.? 1962.

ԿԱՐԴԱՆ Ո (Cardano) Զերոլամո (մոտ 1501 –1576), իտալացի փիլիսոփա, մա– թեմատիկոս, բժիշկ: Վերածննդի դարա– շրջանի բնափիլիսոփայության ներկայա– ցուցիչ: Կ–ի աշխարհայացքին բնորոշ պան– թեիզմը և հիլոզոիզմը ներծծված է մատե– րիալիստական միտումներով, դիալեկտի– կայի, բայց միաժամանակ միստիկայի տարրերով: Բոլոր իրերի հիմքը, ըստ նրա, կազմում է երբեք չառաջացող և չոչնչացող միասնական մատերիան, իսկ նյութի ըս– տեղծումը և ոչնչացումը համաշխարհային ոգու գոյության և գործունեության ար– դյունք է: Կենդանական աշխարհի, դրա– նով և ողջ բնության բարձրագույնը մարդն է, որն ունակ է նպատակադիր գործունեու– թյան և ունի անվւոփոխ ու անմահ բանա– կան հոգի կամ խելք: Կ. խելքը տարբերում է ինտելեկտից, որը համարում է մարդկա– յին գիտակցության ակտիվ տարր: Մար– դու բանական գործունեության հիմքը աստվածայինն է: Մաթեմատիկան, ըստ Կ–ի, իմացության բարձրագույն ձևն է, ինտելեկտի արդյունքը: Կ. զբաղվել է աստղագիտության, ալքիմիայի, բժշկա– գիտության, ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի, ինժեներության և այլ հարցերով: Կ–ի ան– վան հետ են կապում ոչ լրիվ խորանարդա– յին հավասարման լուծումը, որը կոչվում Հ Կ–ի բանաձև: Զբաղվել է նաև շարժման Փոխանցման, լծակների տեսության (կար– դանային փոխանցում) հարցերով:

ԿԱՐԴԱՇԵՎ, Կարդաշով (Ղ ա ր– դ ա շ յ ա ն), Ստեփան Մարտինի [1852, Գանձակ (այժմ՝ Կիրովաբադ)–1918], հայ նարոդնիկ: Սկզբնական կրթությունն ստացել է Թիֆլիսում, ապա սովորել Դրեզ– դենի պոլիտեխնիկական ինստ–ում: Գեր– մանիայում ներգրավվել է հեղափոխական պայքարի մեջ, մասնակցել կովկասյան ուսանողների ժնևի համագումարին (1874), մտել նարոդնիկական «Կովկաս– յան խմբակի» շարքերը: 1875-ին, Ռուսաս– տանում, «Կնյազ Կոչակիձե» ծածկան– վամբ, հեղափոխական աշխատանք է կա– տարել Ս. Բարդինայի գլխավորած «Համա– ռուսական սոցիալ–հեղաՓոխական կազ– մակերպությունում»-, նպաստել Թիֆլի– սում և Քութայիսում նարոդնիկական խըմ– բակների հիմնադրմանը: Նույն թվակա– նին Մոսկվայում ձերբակալվել է և 1877-ին դատապարտվել (տես <Դաաավարություն 50-ի») 5 տարվա տաժանակրության, ապա՝ երկարատև աքսորի: 1904-ին աքսորից վերադարձել է Անդրկովկաս, աշխատել որպես երկաթուղային ինժեներ: Գրկ. Ներսիսյան Մ. Գ., Նարոդնիկա– կան խմբակներն Անդրկովկասում, Ե., 1940: Բարսեղյան Ի». Հ., Մարքսիզմի տարա– ծումը Հայաստանում, հ. 1, Ե., 1967: Վ. Գրիգորյան

ԿԱՐԴԱՑՈՂ ԱՎՏՈՄԱՏ, տես Ավաոմաա: Կ ԱՐԴԵՆ ԱՍ–Ի–ԴԵԼ–ՌԻՈ (Cardenas y del Rio) Լասարո (1895–1970), Մեքսիկայի պետական, ռազմական, քաղաքական գոր– ծիչ: 1934–40-ին՝ պրեզիդենտ: Մասնա– կիորեն ազգայնացրել է օտարերկրյա ըն– կերություններին պատկանող երկաթուղի– ները (1937), նավթային ձեռնարկություն– ները (1938), իրականացրել ագրարային բարեփոխումներ, պայքարել երկրի քաղ. կյանքին կաթոլիկ եկեղեցու միջամտու– թյան դեմ: 1949-ից գործուն մասնակցու– թյուն է ունեցել Խաղաղության կողմնա– կիցների շարժմանը: «ժողովուրդների միջև խաղաղության ամրապնդման համար» մի– ջազգային լենինյան մրցանակի դափնեկիր (1955):