Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 5.djvu/405

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

ԿԻԼԻԿԻԱ (աքքադ, Hilakku, Que, հուն. KiXinta, լաա. Cilicia), հնագույն երկիր Փոքր Ասիայի հարավ–արևելքում, Միջերկ– րական ծովի հյուսիս–արևելյան ափին: Տես Կիլիկյան Հայաստան:

ԿԻԼԻԿԻԱ», առողջապահական, բարոյա– խոսական, ուսումնա–դաստիարակչական հանդես: Լույս է տեսել 1861–75-ին, Կ. Պոլսում, փոՓոխական պարբերականու– թյամբ (ամսագիր, երկշաբաթաթերթ, շա– բաթաթերթ): Խմբագիր՝ Մ. Ցութուճյան: Տպագրել է բժշկ. և առողջապահական բնույթի հոդվածներ, կենցաղային օգտա– կար խորհուրդներ, ընդհանուր տեղեկու– թյուններ՝ տնտեսագիտության, պատմու– թյան և բնագիտության վերաբերյալ, բա– նաստեղծություններ , գրախոսականներ:

ԿԻԼԻԿԻԱՅԻ ԲԱՐԲԱՌ, այսպես է կոչվել Զեյթունի, Մարաշի (տես Մարաշի բար՜ բառ), Հաճընի (տես Հաճընի բարբառ), Քիլի սի, Փայասի, Ալեքսանդրետի, Ան– թաքիայի և շրջակա հայաբնակ գյուղերի հայերենը: Ընդհանուր հատկանիշներից են՝ գա II գօ մասնիկով բայի սահմանա– կան ներկայի կազմությունը (գօ ձախին, գաշտօմ), ա>օ հնչյունափոխությունը շեշտ– ված վանկում (բարօբ, բայօբ<պարապ, մօրթ, մօյդ, մօշտ<մարդ), ձայնավորնե– րի ներդաշնակության օրենքը են: Մասնա– վորապես Զեյթունի բարբառը ըստ ձևա– բանական դասակարգման պատկանում է «կա» ճյուղին, ըստ բազմահատկանիշ վիճակագրական դասակարգման՝ Կիլի– կիայի կամ հվ–արմ. միջբարբաոախմբին: Գրաբարի եռաստիճան բաղաձայնական համակարգը բարբառում ենթարկվել է տեղաշարժ տեղափոխության (ձայնեղ– ները դարձել են խուլ, խուլերը՝ ձայնեղ): Ձայնավոր հնչյուններն են ա, օ, ու, ի, 0 ը, է, ա, օ, ու, ը (-ըա): Շեշտված վանկում՝ օ օ ա>օ (էշխօր<աշխարհ), ի>ը (մըս<միս), է>ի (թիթիվ<թեթև) են: Անձնական դե– րանունների հայցականը գրաբարատիպ է (ըզքիզ, ըգձիզ), բացառականը կազմվում է տրական կամ սեռական հիմքով և էց վերջավորությամբ (քիննէց), գործիակա– նը՝ օվ (քիզմօվ): Գերակատար դերբայն ունի իր, աձ, մօն վերջավորություններ (վերջինս կրավորական բայերի համար): Սահմանական ներկան ու անկատարը կազմվում են գօ մասնիկով (գօ ձախիմ՝ ծախում եմ), իսկ սրանց շարունակականը՝ նույն մասնիկի կրկնությամբ (գօ գուզիմ): Զեյթունի բարբառն ունի մեկ ենթաբար– բառ, որի առավել տարբերակիչ հատկա– նիշներից է ր>յ հնչյունափոխությունը (օյ<օր, դօյս<դուրս): Գրկ. Աճաււյան "«s., Տայ բարբառագի– տություն, Մ.–Նոր Նախիջևան, 1911 («էմին– յան ազգագրական ժողովածու», հ. 8): Ղ ա– ր ի բ յ ա ն Ա., Տայ բարբառագիտություն, Ե., 1953: Ջահուկյան Գ. P., Տայ բարբա– ռագիտության ներածություն, Ե.» 1972: Ռ. Բաղրաւէյան.

ԿԻԼԻԿԻԱՅԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, Հա– յաաոանյայց Աոայշեչական եկեղեցու նվի– րապետական աթոռներից: Կենտրոնը՝ Ան– թիլիաս: Տես Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիչիկիո:

ԿԻԼԻԿԻԱՅԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, ստեղծվել է XI դարի վերջին քառորդին՝ բյուգանդական և սելջուկյան նվաճողնե– րի դեմ հայերի ազատագրական պայքա– րի շնորհիվ: Ապրել է զարգացման եր– կու ժամանակաշրջան՝ Մեծ իշխանա– պետության (1080–1198) և թագավորու– թյան (1198–1375): Մեծ իշխանապետու– թյան հիմնադիրն է Ռուբեն Ա, թագավո– րությանը՝ Լևոն Ր Մեծագործը: Տես Կի– ւիկյան Հայասաան:

ԿԻԼԻԿԻԱՅԻ ՄԱՆՐԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴՊՐՈՑ, հայկական մանրանկարչության դպրոցներից մեկը, որ կազմավորվել է XII դարում, Կիւիկիայի հայկական պետությունում և գոյատևել է մինչև XIV դարի 80-ական թթ.: Տայ ժողովրդի պատմության այդ շրջանը նշանավորվել է համազգային մշակույթի վերելքով: Դրա լավագույն վկայություններից է գրքի գեղարվեստական ձևավորումը: XII դ. 1-ին կեսից մինչև XIV դ. 50-ական թթ. Դրազարկի, Սկևռայի, Ակների, Դռների, Բարձրբերդի և հատկապես ՀոոԱկչայի գրչատներում աշխատել են տաղանդավոր նկարիչներ Գրիգոր Մչիճեցին, Կոսաանղինը, Վարդանը, Կիրակոսը, Հովհաննեսը, Թորոս Ռոսփնը, Գրիգոր Պիծակը, Սարգիս Պիծակը և ուրիշներ: Բազմաթիվ են նաև բարձրարվեստ մանրանկարներով զարդարված ձեռագրերը, որոնց ծաղկողների անունները մեզ չեն հասել: Կիլիկյան պահպանված հնագույն ձեռագրերը հիմնականում գրվել ու պատկերազարդվել են Դրազարկի գըրչատներում (Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, 1113 թ. և XII դ. սկիզբ, ձեռ. N JSP 6763 և 7737) և մի շարք գծերով առնչվում են նախորդ շրջաններին (օրինակ, 1166-ի Ավետարան, Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. N 7347): Հայրենիքից գաղթելով և ապաստանելով Բյուզանդիայի արլ. սահմաններում՝ հայերը տարել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք հետագայում սկզբնաղբյուր են եղել նոր մատյանների համար: Ստեղծված պատմա–քաղաքական իրադրությունների շնորհիվ Կիլիկիայի հայկական պետությունը անընդհատ շփման մեջ է եղել հարևան ժողովուրդների մշակույթի ու արվեստների հետ. դա մեծ նշանակություն է ունեցել կիլիկյան մանրանկարչության զարգացման համար: Հիմք ունենալով ազգային հարուստ ավանդույթները, օգտագործելով հարևան ժողովուրդների (հատկապես Բյուզանդիայի) գեղարվեստական նվաճումն եը՝ Կիլիկիայում ստեղծվել է գրքարվեստի առանձնահատուկ մի ոճ, որին բնորոշ են նրբագեղ, պլաստիկ ձևերն ու գունային հարուստ համադրությունները: ճոխ պատկերազարդված խորանները կորցրել են իրենց դեկորատիվ–ճարտարապետական բնույթը: Անվանաթերթերի հորինվածքները առավել հավասարակշռված բնույթ են ստացել: Կիլիկյան պատկերագրությունը, հիմնականում մնալով կանոնիկ համակարգերի շրջանակներում, հաճախ դուրս է եկել միջնադարյան պատկերագրության սահմանափակումներից: XII դ. 2-րդ կեսից Ս կ և ռ ա ն դարձել է Կիլիկյան մանրանկարչության կենտրոններից մեկը, որտեղ կազմակերպվել են նոր ոճի հիմնական սկզբունքները: Մեզ հայտնի են Սկևռայի երեք մանրանկարիչներ՝ Վարդանը, Կոաոանդինը և Գրիգոր Մլիճեցին: Սրանց ստեղծագործություններով նոր Փուլ է սկսվում կիլիկյան մանրանկարչությունում: XII դ. 2-րդ կեսից Սկևռայում ձևավորվել են կիլիկյան գրքարվեստի հիմնական սկզբունքները: Դրանք որոշակի դրսևորվել են 1173-ին Գրիգոր Մլիճեցու պատկերազարդած Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» ձեռագրում (Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. N 1568): Անվանաթերթի նուրբ ծաղկազարդումներից բացի մանրանկարիչը ստեղծել է Գրիգոր Նարեկացու չորս դիմանկար: Այս առումով 1173-ի «Նարեկը» առանձնակի տեղ է գրավում ողջ հայկ. մանրանկարչությունում: XII դ. վերջին տասնամյակի Կ. մ. դ. բնութագրող հուշարձաններից են նաև 1193-ին Կոստանդինի պատկերազարդած ձեռագիրը (Վենետիկի Մխիթարյան մատենադարան, ձեռ. N* 1635) և 1197-ին Գրիգոր Մփճեցու ծաղկած «Սկևռայի Ավետարանը» («Լվովի Ավետարան»): Եթե 1173-ի «Նարեկի» ֆիգուրատիվ պատկերներում դեռ առկա են նախորդ շրջանին բնորոշ վերապրուկները, ապա նոր ոճը առավել ցայտուն է արտահայտվել 1193-ի և 1197-ի ձեռագրերում: XIII դ. 1-ին կեսին կիլիկյան մանրանկարչության զարգացումը կարճատև դադար է ապրել: Հեթում Ա–ի թագավորության շրջանում Կիլիկիայում մշակույթի զարգացման համեմատաբար բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվել: XIII դ. 2-րդ կեսին Կիլիկիայի մանրանկարչությունը հասել է ծաղկման ամենաբարձր փուլին: Լայն գործունեություն են ծավալել Ակների, Դռների ու Բարձրբերդի գրչատները: Այդ վանքերի բարգավաճումը ակամա կապվում է Հովհաննես Արքաեղբոր անվան հետ: Լինելով շնորհալի գրիչ՝ նա հաճախ ինքն է արտագրել (գուցե և պատկերազարդել) ձեռագրերը (1266-ի «Մասունք Աստվածաշնչի», ձեռ. JSP 4243, 1270-ի Աստվածաշունչ, ձեռ. JSP 345, երկուսն էլ՝ Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարանում, 1278-ի «Գիրք Մողոմոնի», Վենետիկի Մխիթարյան մատենադարան, ձեռ. N 376 ևն), • որոնց մանրանկարները գրքի ձևավորման յուրահատուկ սկզբունքներով են կատարված, հակառակ մինչ այդ եղած սովորությունների, երբ ձեռագրերը զարդարվում էին խորաններով ու տերունական պատկերներով: Ակներում, Դռներում և Բարձրբերդում պատկերազարդված մատյանների հիմնական հարդարանքը, գլխազարդերի հետ մեկտեղ, եղել են բիբլիական հերոսների (առաքյալներ, մարգարեներ) պատկերները: Մյուս կողմից՝ կատարման բարձր տեխնիկայի ու առանձին տիպերի մեկնաբանությամբ այդ ձեռագրերի մանրանկարները որոշ աղերսներ ունեն բյուգանդական մանրանկարչության հետ: Հովհաննեսի անվան հետ կապված ձեռագրերը մի ինքնուրույն խումբ են կազմում, և հիշատակված վանքերի գրչատները համախմբվում են որպես մի ամբողջական՝ «Հովհաննես Արքաեղբոր դպրոց»: Տռոմկլայի գրչատների գործունեության սկիզբը պետք է համարել XII դ.