60-ական թթ.: Այնտեղ պատկերազարդ
ված հնագույն մատյանը 1166-ի Ավետա
րանն է (Երեանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ.
Մատենադարան, ձեռ. N* 7347), որը բնու
թագրվում է որպես նոր շրշանի անցման
հուշարձան: Հռոմկլան կիլիկյան մանրա
նկարչության գլխավոր կենտրոնն է դար
ձել XIII դ. 2-րդ կեսին: Այս փայլուն շըր–
ջանը կապված է կաթողիկոս Կոաուսն–
դին Ա Բարձրբերղցու անվան հետ, որը
հովանավորել է ժամանակի լավագույն
վարպետներին: Հռոմկլայում աշխատող
նշանավոր վարպետների անվանաշարքը
սկսվում է մանրանկարիչ U գրիչ Կիրա–
կոսով: Նրա պատկերազարդած ձեռագրե
րը (1244-ի, Վենետիկի Մխիթարյան մատե
նադարան, ձեռ. JSP 151, 1248-ի, Անթիլիա
սի, 1249-ի, Երեանի Մեսրոպ Մաշտոցի
անվ. Մատենադարան, ձեռ. JSP 7690 ավե
տարանները) վկայում են կիլիկյան ման
րանկարչության մեծ առաջընթացը: Հռոմ–
կլայի գրքարվեստը բնութագրող հաջորդ
հուշարձանը 1253-ին Հովհաննեսի պատ
կերազարդած ձեռագիրն է (Վաշինգտոն,
Ֆրիրի պատկերասրահ): Հովհաննեսը և Կիրակոսն են եղել XIII դ. 40–60-ական
թթ. կիլիկյան մանրանկարչության նշա
նավոր ներկայացուցիչները: Այդ ժամա
նակ էլ հող է նախապատրաստվել XIII դ.
2-րդ կեսի նշանավոր մանրանկարիչների
համար, երբ մի շարք անհայտ վարպետ
ների աշխատանքներում (Վաշինգտոն,
Ֆրիրի պատկերասրահ, XIII դ. 2-րդ կեսի
N* 3218 «Ավետարանը», 1253-ի «Վասակ
իշխանի Ավետարանը», 1272-ի «Կեռան
թագուհու Ավետարանը», երկուսն էլ՝ Երու–
սաղեմի Մ. Հակոբյանց վանքում, ձեռ.
JSPJSP 2568, 2563, Երեանի Մեսրոպ Մաշտո
ցի անվ. Մատենադարան, XIII դ. 2-րդ
կեսի ձեռ. JSP 9422 և N* 7651 ավետարան
ները, 1286-ի «Հեթում Բ թագավորի ճաշո
ցը», ձեռ. N» 979 են) ե, հատկապես, Թորոս
Ռոսլինի պատկերազարդած մատյաննե
րում հայկական մանրանկարչությունը
հասել է իր բարձրակետին: Այս շրջանում
փոխվել է նաև կիլիկյան ձեռագրերի ձևա
վորման բնույթը: Մինչ այդ ձեռագրերի
հարդարանքը սահմանափակվում էր ճոխ
զարդարված խորաններով և ավետարա
նիչների պատկերներով: XIII դ. 2-րդ կե
սից թեմատիկ մանրանկարները մեծ տեղ
են գրավում: Հիմնականում պահպանե
լով պատկերագրական կանոնիկ սկըզ–
բունքները (բյուգանդական)՝ Կիլիկիայի
վարպետները բազմաթիվ նորույթներ են
մտցրել, գրքի գեղարվեստական ձևավոր
մանը հաղորդել ազգային ինքնատիպ
երանգավորում՝: Բնորոշ են դարձել նըր–
բագեղ ձևերը: Բարձր զարգացման է հա
սել զարդանկարչությունը: Բարդ հյուս–
վածքավոր զարդապատկերներն ու բու
սական մոտիվները հաճախ միահյուս
վել են ֆանտաստիկ կերպարներին, թըռ–
չուններին ու մարդկային ֆիգուրներին:
Գծանկարը դարձել է պարզ ու արտահայ
տիչ, գունաշարին հաղորդվել նուրբ հա
մադրումներ: Կիլիկյան մանրանկարչու
թյան ծաղկուն շրջանում առկա է ոճական
երկու հոսանք: Առաջինը՝ գեղանկարչու
թյան ազատ ոճը, երբ մանրանկարիչը
անկաշկանդ վերաբերմունք ունի պատկե
րագրական սխեմաների նկատմամբ, հա
մարձակ է կատարողական տեխնիկայի և գույների ընտրության բնագավառում (Վա
շինգտոն, Ֆրիրի պատկերասրահ, ձեռ. JSP
3218, Երեանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մա
տենադարան, ձեռ. JVC 7651 Ավետարաննե
րը, Թորոս Ռոսլինի պատկերազարդած ձե
ռագրերը): Որոշ մանրանկարիչներ (Թո
րոս Ռոսլին) ընդգծում են պատկերվող
երևույթի ու պերսոնաժների ներքին հո
գեբանական կողմը: Մյուսը համեմատա
բար գրաֆիկական ոճն է (Երուսաղեմի
Մ. Հակոբյանց վանք, ձեռ. N«N« 2568 և 2563, Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ.
Մատենադարան, N«N« 9422, 180, 979),
որը ավելի տարածում է գտել XIII դ.
վերջին քառորդում և պատկերագրական
ձևերի նկատմամբ ունեցած պահպանողա
կան վերաբերմունքի հետ հիմք էր հե
տագա շրջանի համար: 1375-ին Կիլիկիա–
յի հայկական երբեմնի հզոր պետությունը
դադարել է գոյություն ունենալուց: Ստեղծ
ված հասարակական–քաղաքական ճըգ–
նաժամի պատճառով խաթարվել է կիլիկ–
յան մանրանկարչության վերընթաց ուղին:
Չնայած դրան, XIV դ. կիլիկյան մանրա
նկարչությունը, մասնավորապես զարդար
վեստի, կատարողական տեխնիկայի ու
էջի ձևավորման հարցերում, մեծ նվաճում
ների է հասել: Պահպանվել են ձեռագրեր,
որոնց ծաղկազարդումը թեպետ հաճախ
սահմանափակվում է միագույն ու գծա
պատկերով կատարված խորաններով,
գլխատառերով ու լուսանցազարդերով,
այնուամենայնիվ, դրանցում ես դրսևոր
վել է ծաղկողի վարպետությունը: XIV դ,
կիլիկյան մանրանկարչության մեջ առանձ
նակի տեղ ունի ժամանակի ամենաաչքի
ընկնող մանրանկարիչ Աարգիս Պիծակը:
Նրա պատկերազարդած բազմաթիվ ման
րանկարներ վառ գույներով ու գրաֆիկա
կան ոճով, հորինվածքի և կատարողական
ձևերի վարպետությամբ նշանավորում են
կիլիկյան մանրանկարչության վերշնա–
կետը:
Կիլիկիայի հայկական պետության ան
կումից հետո սկսվել է հայերի մասսայա
կան գաղթը: Երկրից հեռացել են նաե
մանրանկարիչ վարպետները: Այս հան
գամանքը նպաստել է կիլիկյան մանրա
նկարչության սովորույթների տարածմանն
ինչպես բուն Հայաստանում, այնպես էլ
հայկական գաղթավայրերում (Իտալիա,
Ղրիմ և այլուր):
Պատկերազարդումները տես 192-193-
րդ էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակ YIII,
և 400-րդ էջից հետո՛ ներդիրում:
Գրկ .Հովսեփյան Գ., Կոտոանդին Ա
կաթողիկոս, ւոես նրա «Նյութեր և ոաումնասի
րություններ հայ արվեստի U մշակույթի պատ
մության», պրակ 2, Նյու Տորք, 1943: Դ ու ո–
նովո Լ. Ա., Հին հայկական մանրանկար
չություն (ալբոմ), Ե„ 1952: Նույնի, Հայ
կական մանրանկարչություն (ալբոմ), Ե.,
1967: Ազարյան Լ. Ռ., Կիլիկյան մանրա
նկարչությունը XII– XIII դդ., Ե., 1964: Ղ տ–
զ ա p յ ա ն Վ. Հ., Սարգիս Պիծակ, տես «Հայ
մշակույթի նշանավոր գործիչներ» [ժողովա
ծու], Ե., 1976:tptatmtntathtP.tI,tH3thc
tophh apMHHCKoSi MHHHaTIOpH XIII–XIV BB.,
«Տեղեկագիր ՀՍՍՀ ԳԱ, հաս. գիտ>, 1948, JSls5;
fly PHobo JI. A., KpaTKaa hctophh flpeB-
HeapMJiHCKOH hchboiihch, E., 1957; D e r N e r-
sessian S.f Manuscripts armeniens illust՝res
des XII, XIII et՛ XIV siecles de la Bibliotheque
des Peres Mekhitaristes de Venise, P., 1937;
Ն ու յ ն ի, Armenian Manuscripts in the
Freer Gallery of Art, W., 1963; Նույնի,
The Armenians, L., 1969; Armenien Manus
cripts in jthe Walters Art Gallery, Baltimore,
1973; Նույնի, I/Art Armenien, P., 1977.
Լ. Ազարյան
ԿԻԼԻԿՅԱՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ», բարեգոր ծական կազմակերպություն: Հիմնվել է Կ. Պոլսում, 1879-ի ւիետր. 18-ին: Հիմնա դիրներ՝ Մինաս Չ երազը, Կարապետ Կա– րակյանը, Հրանա Ասատուրը, Հակոբ Նազարյանը և ուրիշներ: Նպատակն էր՝ «Ազգային դաստիարակությունն ընդհան րացնել Կիլիկիո մեջ»: «Կ. ը.» նյութապես աջակցել է «Մ. Վարդանյան ընկերության» Հաճընում բացած վարժարաններին, ապա հովել ուսուցիչներով, նոր դպրոցներ բա ցել Զեյթունում, Մարաշում, Այնթապում, Մսում և այլուր: Ընկերության միջոցները գոյանում էին անդամավճարներից և նվի րատվություններից: 1880-ի հունիսի 1-ին միավորվել է «Արարատյան ընկերություն հայոց»-ի և «Դպրոցասիրաց–Արեելյան ըն կերության» հետ, կազմել «Միացյաչ ըն կերություն. հւսյոց»-չ: Գրկ. Պողոսյան Ե., Պատմություն հայ մշակութային ընկերություններու, հ. 1, Վնն., 1957: ՝tՀ. Դավթյան
ԿԻԼԻԿՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ, Հայոց Կ ի–
լիկիա, Հայոց աշխարհ, Հա
յաստան Փոքր, Ս ի ս ու ա ն, Կ ի–
լ ի կ ի ա (աքքադ, Hilakku, Que, հուն.
KiAiklci, լատ. Cilicia, Armenia, Armenia
minor), հայկական միջնադարյան պետու
թյուն XI –XIV դարերում, Փոքր Ասիայի
հարավ–արեելքում, Միջերկրական ծովա
փի հյուսիս–արեելյան անկյունում: Արմ–ից
սահմանակից էր Պամփիլիային, Իսավ–
րիային և Պիսիդիային, հս–ից՝ Լիկաո–
նիային և Կապադովկիային, արլ–ից՝ Կա–
տաոնիային և Կոմմագենեին, հվ–արլ–ից՝
Ասորիքին: Աշխարհագրական կոորդի
նատներն են՝ հս. լայնության 36°–38°,
արլ. երկայնության 33Q–38°: Հունա–հռո–
մեական հեղինակներն ընդունում էին Դաշ
տային Կիլիկիա (KiXixia IleSiae կամ Ոտ–
6ia6a, Gilicia Trachea) և Լեռնային կամ
Դաժան Կիլիկիա (KiXixia Tpaxeta կամ
Tpaxiame) բաժանումները: Հայ պատմա
գիտության մեջ Կ. Հ–ի հս–արլ. շրջանը
կոչվում է Լեռնային Կիլիկիա կամ Գահ
Կիլիկիո, հվ–արլ. ծովամերձ շրջանը՝ Դաշ
տային Կիլիկիա, արմ. շրջանը՝ Քարուտ
Կիլիկիա: Որոշ ուսումնասիրողների կար
ծիքով Կիլիկիա անունը ծագել է եբրայե
ցերեն «քելկիմ», «քալեկ» կամ հունա
րեն «կալիս», «կալիկա» («քարքարոտ»)
բառերից: Տավրոսի լեռնաշղթան հս–
արմ–ից ձգվելով հվ–արլ.՝ մինչև Անտի տավ
րոսի ճյուղերը, և Կիլիկիան պատնեշե
լով փոքրասիական երկրներից, անցա
նելի է առանձին կիրճերով, որոնք հնում
պաշտպանված էին ամուր բերդերով: Կա–
պադովկիայից Կիլիկիայի կենտրոնը տա
նող գլխավոր լեռնանցքը կոչվում էր
Դրունք Կիլիկիո, նաև Կուկլակ կամ Գուգ–
չւսկ (համանուն բերդի անունով): Աքեմեն–
յան Պարսկաստանի աշխարհակալության
ժամանակ (մ. թ. ա. VI–IV դդ.) այդ կիր
ճով էր անցնում Շոշ–Սարդես Արքայական
ճանապարհը (այժմ այդ կիրճով է անցնում
Բեռլին–– Բաղդադ երկաթուղին): Տավրոսի
