պա–քնարական տարերքի հարստացումը զուտ քնարական ու նաև դրամատիկական ակնառու դրվագներով և մեծակերա–զար– դարական (մոնումենտալ–դեկորատիվ) ոճի հարաճուն մշակումը, մինչե նրա զար գացման բարձրակետային դրսևորումնե րը, հայ հոգևոր երաժշտությունը դուրս են բերել արևելյան–քրիստոնեական ար վեստի առաջին գիծը, որպես նրա ազգա յին գեղեցկագույն հատվածներից մեկը: Նշանակալի զարգացում է ապրել թվեր գի երաժշտական բաղադրիչը: Հանդես են եկել հայոց լեզվի տրոհության նշաննե րին համապատասխանող, մանավանդ՝ սկսելու և վերջավորելու մեղեդիական տիպական դարձվածքների ընդլայնված, զարդոլորուն տարբերակները: Համապա տասխանաբար կատարելագործվել է թվերգի նշանակության համակարգը, իր մեջ ներառնելով անգամ բուն երգեցողու թյան խազագրեր (տես Խազագրություն): Հրապարակ են եկել գիտության համար արժեքավոր այն Ավետարանները, որոնք ուրույն խմբագրություններ են ներկայաց նում՝ մասնավորապես թվերգի նշանների տեղաբաշխման առումով, և որոնք ծանոթ են գաղափարող–խազագրեր (երբեմն՝ միա ժամանակ և ծաղկող) վարպետ գրիչների անուններով: Դրանցից են՝ Կոստանդին Ուռհայեցին, Կոզեռնը, Գրիգոր Մուրղա– նեցին, կիլիկյան ճարտարագույն գրիչնե րից մեկը՝ Ստեփանոս Կայթառոնեցին կամ Գույներ Երիցանցը և ուրիշներ: Շա– րականերգության բնագավառում աչքի ընկնող նորությունը եղել է՝ դարձ վածք, զարտուղի, ծանր ու ստեղնի տիպի եղանակների հորինումն ու կատարումը, որ շփման եզրեր է ունե ցել X դարից ծաղկող տաղային արվես տի հետ: Այդ հիման վրա էլ շարականի խազագրությունը օրգանապես հարստա ցել է երգեցողության զարդոլորուն ոճին հատուկ առանձին նշաններով, նշանա– խմբերով, այլև հյուսվածքի տարբեր ձևե րով: Շարակնոցի խմբագրման՝ տակավին VII–VIII դդ. սկսված գործը, այժմ ընդ– գրկելով տաղաչափական և խազագիտա կան ավելի մանրակրկիտ աշխատանք, թևակոխել է ծավալման ամենավճռական փուլերից մեկը: XIII դ. 1-ին տասնամյակ ներում Ասում հրապարակվել է խազավոր Շարակնոցի առավել ամբողջական, հեղի նակավոր և պաշտոնապես վավերացված այն խմբագրությունը, որը հայտնի է «Խըլու», «Խըլու պապու», «Մըսցոյ», «Ասու բուն», «Խըլկեցի», առավելապես՝ «Խըլկ– ցի» հորջորջումով, ըստ Գրիգոր Խուչ նշա նավոր երաժշտապետի անվան: Դա է, որ հիմք է ծառայել նույն հարյուրամյակի վեր ջերին Գևորգ Սկևռացու իրագործած խըմ– բագրության համար, որում նոր մակար դակի վրա է դրվել շարակնոցների խազա– վորման արվեստն առհասարակ: Դա երե– վում է թե՝ առոգանության շեշտանշան ների երգային–մեղեդիական կիրառման սկզբունքների մշակվածության աստիճա նից, թե՝ շարականերգության համար առավել պիտանի հիմնախազերի նոր, ավելի հարուստ, Կ. Հ–ում կազմված և 28 անուն ընդգրկող տախտակ–ցուցա– կում առաջ բերված նշանների օգտագործ ման հանգամանքներից: Վերջապես, եր գեցողության զարդոլորուն ոճի լայն սահ մաններում իրագործվել է տաղերի, մեղե դիների, սրբասացությունների և նմաննե րի օրինաչափ զարգացումը: Դրանց երա– ժըշտական ճոխ, բազմադրվագ կերպար ների ըստ կարելվույն ամբողջական մարմ նավորման ու վերարտադրության նպա տակով շրջանառության մեջ է դրվել «ար վեստավոր» կոչված բարդ նշանների մի նոր խումբ՝ 23 անուն ընդգրկող հիմնա խազերի մի երրորդ տախտակ–ցուցակ՝ «Անուանք եղանակաց ձայնից երգոց, գիւ– տից իմաստնոց» խորագրով: Ծաղկել են նաև «մանրուսման եղանակները» (տես Մանրուսում), որոնք ունեցել են և ունեն ոչ միայն գեղարվեստական մեծ արժեք, այլև ճանաչողական խոշոր նշանակու թյուն՝ ներկայացնելով հայ երաժշտու թյան նոր տիպի, բարձր զարգացած ութ գլխավոր ձայնեղանակների ու նրանց բազ մաթիվ (հարյուրից անցնող) ստորաբաժա նումների փարթամ համակարգի տեսական իմաստավորումը ցուցանող կարևոր նյութերից: «Մանրուսման եղանակները» դեռևս XI–XII դարերից ամփոփվում են մանրուսման գրքերում կամ Խազգրքե րում (որոնք այդպես են կոչվել նրանցում խազերի հոծության, ինչպես և առհասա րակ խազագիտության առումով ևս նրանց ունեցած անփոխարինեւի նշանակության համար):tXIII դարից հանդիպում ենք մանրուսման՝ ոչ միայն հայտնի գրչա– կենտրոններում գաղափարված ու թվա գրված ընտիր մատյանների, այլև մի ամ բողջ շարք ուրույն խմբագրությունների, որոնք հայտնի են ժամանակին ճանաչ ված, հեղինակավոր երաժշտապետների անուններով, ինչպես՝ «վաւծընցի», «Կոս– տանդի», «Առաքելցի», «Կարապետցի» կամ քիչ ավելի ընդհանուր կոչումով՝ «Մսցի» ևն: XIII դ. կեսերին Մսում ստեղծ վել է նաև զարդոլորուն երգեցողություն ների մեկ ուրիշ մատյան՝ գիտությանը հայտնի հնագույն գանձարանը, տակա վին նոր կազմավորվող ներքին կառուց վածքով: Իսկ հաջորդ հարյուրամյակում՝ նույն մատյանի շատ ավելի բյուրեղացած վիճակը ցուցանող հնագույն խմբագրու թյուններից մեկը: Ընդհանրապես, Կ. Հ–ի պետականության պայմաններում է, որ, զարգացած ֆեոդալիզմի չափանիշնե րով, իրենց ավարտուն տեսքն են ըս– տացել ոչ միայն թվերգի նշաններով Ավետարանը, խազավոր Շարակնոցը, Գանձարանն ու Մանրուսման գիրքը, այլև ճաշոցը, Մաշտոցը, Տոնացույցը, ճառըն– ւոիրը, Պատարագամատույցը և ժամագիր քը: Կ. Հ–ում մասնագիտացված երաժըշ– տության զարգացման ներքին բովան դակությունը և ընդհանուր ուղղվածու թյունը պայմանավորած գլխավոր ազդակը եղել է քաղաքների ու քաղաքային կյան քի և մշակույթի աննախադեպ ծաղկումը: Մակայն, ազգային դպրության ու դրա հետ մեկտեղ՝ երգաստեղծության և միայնակ (սոլո) ու խմբային երգեցողության, երա– ժըշտության տեսության, գեղագիտու թյան, խազագրության, ծիսական մատյան ների գաղափարման և ապագա բանաս– տեղծ–երաժիշտների կրթության ու դաս տիարակության ասպարեզներում առաջ ընթաց բոլոր քայլերն իրագործվել են Կ. Հ–ի վանական կենտրոններում և դը– րանց կից բարձրագույն տիպի դպրոցնե րում ու արվեստանոցներում: Նույնիսկ երկրորդական թվացող վանքերի հետ եր բեմն կապված են «փիլիսոփա» կոչված ժամանակի խոշոր երաժիշտների անուն ներ, ինչպես՝ Թորոս փիլիսոփան (XII դ.)՝ Զորույն Մ. Թորոս վանքի, Մարգար փի լիսոփան (XIV) դ.) Թյուրքթի վանքի հետ ևն: Իսկ նշանավոր վանքերը՝ Ակները, Արքակաղինը, Դրազարկը, Մլիճը, Մկև– ռան և Կ. Հ–ին շատ մոտիկ գտնը– վող դրանց հարող Կարմիր վանքն ու Հռոմկլան, Մսի դպրոցի հետ միասին, ներկայացրել են ոչ միայն կիլիկյան, այլև ընդհանրապես հայ երաժշտարվեստը կազ մակերպող, դրան ուղղություն տվող մեծ կենտրոններ: Դրանցից մի քանիսն աչքի են ընկել անգամ իրենց վերապահված յու րահատուկ դերով: Կարմիր վանքը, օրի նակ, մի կենտրոն էր, ուր, ըստ եղած տըվ– յալների, հատուկ ուշադրություն էին դարձնում հայոց երաժշտական հին (V– XI դդ.) ավանդների ու ժառանգության յուրացմանը: Մկևռան, սկսած XII դ. կե սերից, շուրջ մեկ ու կես հարյուրամյակ հանդիսացել է գրական շարժման կենտ րոն ու հայ գրչության խոշորագույն ար վեստանոցներից մեկը: Արքակաղինը հայտնի է եղել որպես մանրուսման հռչակ ված միջնակետը: Նշված և ուրիշ վանքերի բեղուն գործունեությունը, սակայն, այլ ևայլ պատճառներով տևական չի եղել: Հռոմկլան, ուր մի ժամանակ Շարակնոցի նույնիսկ ուրույն խմբագրություն էր ըս– տեղծվել, դադարելով կաթողիկոսանիստ լինելուց, աստիճանաբար կորցրել է նաև գրչակենտրոնի իր դերը: Խազավոր ձե ռագրերի համեմատական ուսումնասի րությունը ցույց է տալիս, որ տակավին XII դարից ծաղկած Դրազարկը, XIII դ. կեսերից. ժառանգելով Կ. Հ–ի և մոտա կա ուրիշ վանքերի լավագույն ավան դույթները, հարևան Մսի հետ վեր է ած վել հայ երաժշտարվեստի կիլիկյան ողջ դպրոցի պատմա–մշակութային մեծ կենտ րոնի: Վերոհիշյալ և մյուս վանքերում են դաստիարակվել կիլիկյան նշանավոր երաժիշտ–բանաստեղծներից շատերը. Գրիգոր Գ Պակավունին։ որ եռանդով շարունակել է Գրիգոր Ր Վկայասերի նա խաձեռնումները՝ ուղղված հայ եկեղեցա կան մատյանների լրացման, երգեցողու թյան բարելավման ու երաժշտա–բանաս– տեղծական նոր ճաշակի արմատավորման նպատակներին, Ներսես ԼամբրոնացինՀ ջրօրհնեքի կանոնի և հոգևոր մի շարք այլ գեղեցիկ կտորների տաղանդավոր հեղինակը, շարականագիր Գրիգոր Սկև– ոացին և գանձարանային մշակույթի մեծ գիտակ Հուսեփ Դրազարկցին (XIII դ.)* արդեն հիշատակված Գրիգոր Խուլն ու Գևորգ Մկևռացին, կանոնի ժանրի վեր ջին խոշոր մշակներից Գրիգոր Անավար– զեցին (XIII –XIV դդ.)» Ռուբինյանց ար քունիքի ավագերեց, ժամանակակիցնե րից «հանճարեղ և իմաստուն երաժիշտ» անվանված Թորոս Թափրոնցը (XIV դ.), որ մեծ մասնակցություն է բերել Դրա– զարկում 1319-ին Օշին թագավորի հա մար մի տուփի մեջ Մաղմոսը, Շարակնո ցը, ժամագիրքը, Մանրուսումն ու Տոնա
