սահմանով, ցուցմունքների թույլատրելի վարիացիայով: Գյւկ. Օ p ji օ b C. II., As^eeB B. A., BecoBoe ofopyAOBairae npeflnpHSTHH, M., 1962.
ԿՇԵՌՔ (լաա. Libra), Կենդանաշրշանի համաստեղություններից: Գտնվում է եր– կընքի հվ. կիսագնդում՝ Հիդրա, Կույս, Օձ, Օձակիր, Կարիճ, Գայլ համաստեղու– թյունների միջև: Հս. միջին լայնություննե– րից երեում է գարնանն ու ամոանը: Մի ժա– մանակ Կ. համաստեղությունում էր գտնը– վում աշնանային գիշերահավասարի կետը (այժմ գտնվում է Կույս համաստեղությու– նում): ԿՇԻՌ, ուժ, որով մարմինը ձգողության ուժերի հետևանքով ազդում է հենարանի կամ կախոցի վրա. ընդ որում մարմինը և հենարանը (կախոցը) պետք է դադարի վիճակում գտնվեն հաշվարկման այն հա– մակարգում, որտեղ որոշվում է Կ.: Մարմ– նի Կ. չպետք է նույնացնել նրա վրա ազ– դող ծանրության ուժի հետ. դրանք ունեն տարբեր ծագում և կիրառված են տարբեր մարմինների վրա: Կ. մարմնի դեֆորմա– ցիայի հետևանքով առաջացած առաձգա– կան ուժ է, ունի էլեկտրամագնիսական բնույթ, իսկ ծանրության ուժն ունի ձգողա– կան (գրավիտացիոն) բնույթ: Երբ մարմի– նը և հենարանը Երկրի նկատմամբ գտնը– վում են դադարի կամ ուղղագիծ հավասա– րաչափ շարժման վիճակում, Կ. հավասար– վում է ծանրության ուժին: Կ. համեմատա– կան է մարմնի զանգվածին և որոշվում է կշեռքով: Կ., ինչպես և ծանրության ուժը^ չափվում է նյուտոն, դին, կիչոգրամ–ուժ միավորներով: Ա. Իաչաարյան
ԿՇՌԱՅԻՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ, քանակա– կան քիմիական վերլուծության եղանակ, հիմնված է նյութի զանգվածի ճշգրիտ չափման վրա: Որոշվող նյութը, սովորա– բար, անջատում են վերլուծվող նմուշից քիչ լուծելի, հաստատուն քիմ. բաղադրու– թյամբ միացության ձևով: Կ. վ–յան դեպ– քում ճշգրիտ կշռված վերլուծվող նմուշի լուծույթի վրա ավելացնում են համապա– տասխան նյութ, որը որոշվող նյութի հետ տալիս է նստվածք: Ֆիլտրման միջոցով նստվածքն անջատում են լուծույթից, լվա– նում, չորացնում կամ շիկացնում մինչև հաստատուն զանգվածի գալը: Որոշվող նյութի պարունակությունը՝ X(% ըստ զանգվածի) հաշվում են X=a-F-100/b բանաձևով, որտեղ a-ն վերլուծվող նմուշի, b-ն նստվածքի զանգվածներն են, F-ը՝ հաշվարկման գործակիցը, որը որոշվող նյութի ատոմական զանգվածի (կամ նրա բազմապատկի) հարաբերությունն է նըստ– վածքում միացության մոլեկուլային զանգ– վածին: Կ. վ–յան ժամանակ կարևորը հեշտ ֆիլտրվող քիչ լուծելի նստվածքի ստացումն է: Կ. վ. առանձնանում է մեծ ճշտությամբ (մինչև 0,1% սխալ), թե– րությունը երկարատևությունն է և հա– մեմատաբար մեծ քանակությամբ նմուշ– ների (^0,5 գ) կիրառումը: Վերջին թերությունը կարելի է վերացնել Կ, վ–յան միկրո– և ուլտրամիկրոեղանակների կի– րառմամբ (մանրամասն տես Միկրոքիմիա– կան անաչիվ): Կ. վ. կիրառում են լեռնա– յին ապարները, միներալները, համա– ձուլվածքները որոշելու, արտադրության որոշ ճյուղերում հումքը և պատրաստի արտադրանքը բարձր որակով ստանալու համար: Տես նաև Վերչուծական քիմիա, Քանակական անաչիզ:
ԿՇՌՈՒՄ, կշեռքով մարմինների զանգվա– ծի որոշում: Կ–ման բարձր ճշգրտությունը ապահովվում է՝ հաշվի առնելով կշեռքի, կշռաքարերի, Կ–ման կիրառվող մեթոդի բոլոր հնարավոր սխալանքները, ինչպես նաև արտաքին պայմանների ազդեցու– թյամբ (աերոստատիկ, էլեկտրական ու մագնիսական ուժեր, օդի ջերմաստիճա– նի և խոնավության տատանումներ ևն) պայմանավորված սխալանքները: Քարձր ճշգրտություն չպահանջող կշռման դեպ– քում, սովորաբար, օգտվում են ու ղ ղ ա– կի կշռման մեթոդից, մարմնի զանգվածն ընդունվում է հավասար մար– մինը հավասարակշռող կշռաքարերի զանգվածների և կշեռքի ցուցմունքի հան– րահաշվական գումարին: Այդ դեպքում, կշռման արդյունքը (հավասարաբազուկ կշեռքով կշռելիս) պարունակում է լծակի բազուկների անհավասարության պատ– ճառով պայմանավորված սխալանքը: Ուղղակի կշռման դեպքում առավել բարձր ճշգրտության հասնում են միաբազուկ կշեռքով կշռելիս, որն այդ սխալանքը բացառում է, քանի որ կշռվող մարմինը և դրա հավասարակշռման համար հանվող կշռաքարերը գտնվում են լծակի միևնույն բազուկի վրա: Հավասարաբազուկ կշեռք– ներով կշռման դեպքում լծակի բազուկնե– րի անհավասարության պատճառով առա– ջացող սխալանքները բացառելու համար կիրառում են ճշգրիտ կշռման մե– թոդներ: Տեղակալման մեթո– դ ի (Բորդի մեթոդ) դեպքում մարմինը լծակի մյուս բազուկին դրված տարայի բեռով (մետաղի կտորներ, կոտորուք են) հավասարակշռելուց հետո կշեռքից վերց– նում են և տեղն այնքան կշռաքար դնում, որ կշեռքը բերվի նախնական հավասա– րակշռված վիճակին: Կշռվող մարմնի զանգվածը որոշում են կշռաքարերի զանգ– վածով և կշեռքի ցուցմունքով, որը հա– մապատասխանում է կշռաքարերով չհա– վասարակշռված զանգվածի մասին: Դ. Ի. Մենդելեևի մեթոդով նժարներից մեկին դնում են կշեռքի սահմանային բեռնվածքին համապատասխան կշռաքա– րեր, իսկ մյուսին՝ կշռաքարերը հավասա– րակշռող տարայի բեռը: Կշռվող մարմինը դնում են կշռաքարերով նժարի վրա և այդտեղից վերցնում այնքան կշռաքար, որ կշեռքը բերվի նախնական հավասա– րակշռված դիրքին մոտ դիրքի: Կշռվող մարմնի զանգվածը որոշում են վերցրած կշռաքարերի զանգվածով և կշեռքի ցուց– մունքով: Կրկնակի կշռման մե– թոդի (Գաուսի մեթոդ) դեպքում երկու անգամ կատարում են մարմնի ուղղակի Կ., ընդ որում մարմնի և կշռաքարերի տեղերը փոխում են: Մարմնի զանգվածը հավա– 1 սար է՝ M= –2-(Mi+M2), որտեղ Mi-ը և M2^ երկու ուղղակի Կ–ների արդյունք– ներն են: ճշգրտությամբ երեք մեթոդներն էլ համարժեք են: Մեթոդի ընտրությունը կախված է կշեռքի կառուցվածքից և Կ–ման պայմաններից:
ԿՈԱԴՈՒԼԱՏՈՒՄ (< լատ. coagulatio – թանձրացում, մակարդում), մակար– դ ու մ, դիսպերս համակարգերի և հատ– կապես կուոիդների համակարգերի մաս– նիկների միաձուլում՝ դրանց բախումնե– րի ժամանակ: Կ–ման դեպքում մանր (առաջնային) մասնիկների կուտակումից առաջանում են ավելի խոշոր (երկրորդա– յին) մասնիկներ՝ ագրեգատներ: Կուտա– կումներում առաջնային մասնիկները միացած են միջմոլեկուլային փոխազդե– ցության ուժերով կամ դիսպերս միջա– վայրի շերտով: Կ. ինքնաբերաբար ընթա– ցող պրոցես է, որի շարժիչ ուժը համա– կարգի ազատ էներգիան փոքրացնելու ձգտումն է: Րայց դա գործնականորեն ոչ միայն դժվար է, այլ երբեմն նաև անհնա– րին, քանի որ համակարգի ագրեգատա– յին կայունությունը ապահովող մի շարք գործոններ (մասնիկների լիցքը, հասա սո լվա տային թաղանթը, մակերեսային ակտիվ նյութերի ներկայությունը ևն) խանգարում են մասնիկների միացմանը: Հետևաբար Կ. առաջացնելու համար ան– հրաժեշտ է արտաքին միջամտությամբ վւոքրացնել համակարգի ագրեգատային կայունությունը, որը կատարվում է լույսի, ջերմության դիալիզի և տարբեր հավելույթ– ների (հատկապես էլեկտրոլիտների) մի– ջոցով: Առավել չափով ուսումնասիրված է էլեկտրոլիտների ազդեցությունը Կ–ման վրա: Կ–ման շեմք է կոչվում էլեկտրոլիտի նվազագույն կոնցենտրացիան, որը որո– շակի ժամանակահատվածում Կ. է առա– ջացնում: Կ. ուղեկցվում է մանր մասնիկ– ների աստիճանաբար խոշորացմամբ (ագրեգատների չափերի և զանգվածների մեծացմամբ) և դիսպերս միջավայրի (հե– ղուկի կամ գազի) ծավալում դրանց թվի փոքրացմամբ: Տարբերում են Կ–ման եր– կու փուլ՝ 1. թաքնված Կ., երբ համակար– գը կոցնում է իր ագրեգատային կայունու– թյունը և մասնիկները իրար հետ ձուլվում են, 2. բացահայտ Կ., երբ գոյացած ագրե– գատները նստում են: Եթե կոլոիդ մասնիկ– ները հեղուկի կաթիլներ են կամ գազի բշտիկներ, ապա Կ. ավարտվում է դրանց կոաւեսցենցմամբ: Տարածված երևույթ է բնական դիսպերս համակարգերում և կարևոր դեր է խաղում երկրաբանական և հողում ընթացող պրոցեսներում: Օգտա– գործվում է նավթը դեէմուլգացնելու, խմե– լու ջուրը և օդըկախույթներից և մանրէնե– րից մաքրելու համար: Կ. կարևոր նշանա– կություն ունի նաև կենսաբանական դիս– պերս համակարգերի (արյուն, ավիշ ևն) կայունության հարցերն ուսումնասիրե– լիս:
ԿՈԱԼԱ, տես Պարկավոր արջ:
ԿՈԱԼԵՍՅԵՆՅՈՒՍ1 (< լատ. coalesco – կպչում եմ, սերտաճում եմ, միանում եմ), գազային միջավայրում (մառախուղ) կամ հեղուկում (էմուլսիա) գազի բշտիկների կամ հեղուկի կաթիլների (գոլորշի) միա– ձուլում մոլեկուլային ուժերի ազդեցու– թյան տակ: Կ. ինքնաբերաբար ընթացող պրոցես է ու կոագոդացման սահմանային դեպք և բնորոշ է դյուրաշարժ հեղուկ բա– ժանման մակերեսներով դիսպերս համա– կարգերին (մառախուղ, փրփուր, էմուլ– աիա): Կ. կարող է տեղի ունենալ նաև պինդ դիսպերս համակարգերում: Մասնիկների (ատոմներ, մոլեկուլներ) ջերմային շարժ– ման շնորհիվ բյուրեղիկները իրար են
