Կ. Ի–ի Vկnնգբեuը (1924-ի հունիսի 17–հուլիսի 8, Մոսկվա, մասնակցել է 504 պատգամավոր՝ 49 կոմկուսից, մեկ ժողո– վըրդա–հեղավւոխական կուսակցությու– նից, 10 միջազգային կազմակերպություն– ներից) ընդհանրացնելով 1918–23-ի դա– սակարգային մարտերի փորձը՝ գլխավոր խնդիր համարեց կոմկուսակցությունների բոլշևիկացումը՝ նրանց կողմից բոլշևիզմի գաղափարական, կազմակերպական և տակտիկական սկզբունքների տիրապե– տումը, անհաշտ պայքարը մարքսիզմ– լենինիզմից կատարվող թեքումների դեմ, ամենասերտ կապը մասսաների հետ: Քննարկելով ՌԿ(բ)Կ–ում ներկուսակցա– կան դիսկուսիայի հարցը՝ կոնգրեսը դա– տապարտեց տրոցկիզմը՝ բնութագրելով այն որպես մանրբուրժուական թեքում միջազգային բանվորական շարժման մեջ: Կ. Ի–ի VI կոնգրեսը (1928-ի հու– լիսի 17–սեպտ. 1, Մոսկվա, մասնակցել է 515 պատգամավոր՝ 57 երկրների 65 կազ– մակերպություններից, այդ թվում՝ 50 կոմկուսակցություններից) նշեց սոցիա– լիստական շինարարության նվաճումները ՍՍՀՄ–ում, ընդգծեց դրանց դերը միջազ– գային պրոլետարիատի հեղափոխական շարժման զարգացման մեջ: Տալով մի– ջազգային դրության մարքս–լենինյան գնա– հատականը՝ այն կոմկուսակցություննե– րի աոջև խնդիր դրեց վճռականորեն պայքարել խաղաղության, ՍՍՀՄ պաշտ– պանության ամրապնդման համար, աջակ– ցել գաղութային ժողովուրդների ազատա– գրական պայքարին: Կոնգրեսը կոչ արեց պայքար մղել երկու ճակատով՝ ինչպես տրոցկիստների, այնպես էլ աջ կապիտուլ– յանտների դեմ: Ընդունվեց Կոմինտերնի ծրագիրը և կանոնադրությունը: Կ. Ի–ի VII կոնգրեսում (1935-ի հու– լիսի 25–օգոստ. 20, Մոսկվա, մասնակցել է 513 պատգամավոր՝ 65 կոմկուսակցու– թյուններից, ինչպես նաև այլևայլ միջազ– գային կազմակերպություններից) «Ֆա– շիզմի հարձակումը և Կոմունիստական Ինտերնացիոնալի խնդիրները ֆաշիզմի դեմ բանվոր դասակարգի միասնության համար պայքարում» զեկուցումով հանդես եկավ Դ. Մ. Դիմիտրովը: Առաջ քաշվեց պրոլետարական միասնության հիման վրա հակաֆաշիստական ժողովրդական ճակատ ստեղծելու խնդիրը: Անհրաժեշտ համարվեց ստեղծել նաև հակաիմպերիա– լիստական միասնական ճակատ՝ գաղու– թային ու կախյալ երկրներում: Կ. Ի. և նրա բաժանմունքները համա– խմբեցին իրենց ուժերը ֆաշիզմի և իմպե– րիալիստական պատերազմի դեմ պայքա– րում: Հետագա պայքարի փորձը ցույց տվեց, որ հակահիտլերյան կոալիցիայի մեջ մտնող կապիտալիստական երկրնե– րում առաջադիմական ուժերի միավորու– մը, ֆաշիզմի ու ռեակցիոն ուժերի դեմ մասսաների մոբիլիզացումը ավելի հաջող իրագործել կարող են յուրաքանչյուր առանձին երկրի կոմկուսները՝ Կոմին– տերնի շրջանակներից դուրս: Անհրա– ժեշտ էր նաև վերջնականապես մերկաց– նել բուրժ. այն զրպարտությունը, թե իբր կոմկուսները ինքնուրույն չեն, այլ գոր– ծում են «դրսից տրվող հրամանով»: Այդ ամենից ելնելով և հաշվի առնելով, որ Կոմինտերնը կատարել է իր պատմական խնդիրը՝ Կոմինտերնի ԴԿ նախագա– հությունը, 1943-ի մայիսի 15-ի որոշմամբ, Կոմինտերնը լուծարքի ենթարկեց: Այդ որոշմանը հավանություն տվեցին բոլոր կոմկուսակցությունները: Կ. Ի. կարևոր պատմական դեր խաղաց: Այն վերականգնեց ու ամրապնդեց տար– բեր երկրների աշխատավորների այն կա– պերը, որ խախտել էին սոցիալ–շովինիստ– ները առաջին համաշխարհային պատե– րազմի ժամանակաշրջանում, մարքսիզմ– լենինիզմը պաշտպանեց օպորտունիստա– կան գռեհկացումից ու աղավաղումից, նը– պաստեց երիտասարդ կոմունիստական ու բանվորական կուսակցությունների հա– մախմբմանը, օգնեց առանձին երկրնե– րում ղեկավար հեղափոխական կադրերի ձևավորմանը: Կ. Ի–ի հիմնադիր կոնգրեսին (1919-ի մարտ) այլ երկրների պատվիրակների հետ մասնակցել է նաև «Հայաաուսնի կո– մունիստական կուսակցության» («ՀԿԿ») ներկայացուցիչ Դ. Հայկունին (վճռական ձայնի իրավունքով), որը մինչ այդ մաս– նակցել էր Մոսկվայում հրավիրված՝ Կո– մինտերնի հիմնադիր կոնգրեսի նախա– պատրաստական խորհրդակցություննե– րին (1918-ի հունվար, 1919-ի հունվար), «ՀԿԿ» ներկայացուցիչը Կ. ի–ի հիմնադիր կոնգրեսին ներկայացրել է գրավոր զե– կուցագիր, որում տրվել է Հայաստանում և ամբողջ Անդրկովկասում տիրող սոցիալ– քաղ. իրադրության վերլուծությունը, մեր– կացվել Հայաստանի, Վրաստանի և Ադըր– բեջանի բուրժուա–ազգայնական կուսակ– ցությունների դավաճանական քաղաքա– կանությունը: Նրանում շարադրվել է նաև «ՀԿԿ» ստեղծման պատմությունը, մատ– նանշվել այդ կուսակցության կազմակեր– պական ու քաղ՜մասսայական աշխատան– քը: Ի թիվս 17 պատվիրակությունների ներկայացուցիչների, «Կոմունիստական Ինտերնացիոնալի մանիֆեստը ամբողջ աշխարհի աշխատավորներին» նշանավոր փաստաթղթի տակ ստորագրել է նաև «ՀԿԿ» պատվիրակը: Կոմինտերնի II կոնգ– րեսին վճռական ձայնի իրավունքով մաս– նակցել է Հայաստանի կոմունիստական (բոլշևիկների) կուսակցության (ստեղծվել է 1920-ի հունիսին) պատվիրակությունը (Ա. Նուրիջանյան, Հ. Նազարեթյան), իսկ խորհրդակցական ձայնի իրավունքով՝ «ՀԿԿ» ներկայացուցիչները (Վ. Ավանե– սով և Ռ. Քաթանյան): ՀԿ(բ)Կ պատվիրա– կությունը II կոնգրեսին ներկայացրեց զե– կուցագիր, որտեղ վերլուծված էր Հայաս– տանի ներքին իրադրությունը, մատնա– նշված սովետական իշխանության համար մղվող պայքարի հեռանկարները: Զեկու– ցագրին իբրև հավելված կցված էին նյու– թեր 1920-ի Մայիսյան ապստամբության վերաբերյալ: Կոնգրեսի ընդունած մանի– ֆեստում մասնավորապես քննադատվում էր Հայաստանում դաշնակների տեռորիս– տական քաղաքականությունը: Հայաստանի կոմունիստական (բոլշե– վիկների) կուսակցության ներկայացու– ցիչները մասնակցել են Կոմինտերնի հե– տագա բոլոր կոնգրեսներին: Պատկերազարդումը տես 432–433-րդ էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակ XVI: Գրկ. Լենին Վ. Ի., Կոմունիստական Ին– տերնացիոնալի I կոնգրեսը. 2–6 մարտի 1919թ., Երկ., հ. 28: Նույնի, Կոմունիս– տական Ինտերնացիոնալի հիմնադրման մա– սին, նույն տեղում: Ն ու յն ի, III Կոմունիս– տական Ինտերնացիոնալը, Երկ., հ. 29: Ն ու յ ն ի, Երրորդ Ինտերնացիոնալը և նրա տեղը պատմության մեջ, նույն տեղում; Ն ու յ– ն ի, III Ինտերնացիոնալի խնդիրների մա– սին (Ռամսեյ Մակդոնալդը III Ինտերնացիո– նալի մասին), նույն տեղում: Նույնի, ճառ III Ինտերնացիոնալի տարեդարձին նվիրված Մոսկվայի սովետի հանդիսավոր նիստում. 6 մարտի 1920 թ., Երկ., հ. 30: Ն ու յ ն ի, «Ձա– խության» մանկական հիվանդությունը կոմու– նիզմի մեշ, Երկ., հ. 31:Նույնի, Թեզիսներ Կոմունիստական Ինտերնացիոնալի երկրորդ կոնգրեսի հիմնական խնդիրների մասին, նույն տեղում: Ն ու յ ն ի, Կոմունիստական Ինտերնացիոնալի II կոնգրեսը. 19 հուլիսի–7 օգոստոսի 1920 թ., նույն տեղում: Նույնի, Կոմունիստական Ինտերնացիոնալի III կոնգ– րեսը. 22 հունիսի–12 հուլիսի 1921 թ., Երկ., հ. 32: Նույնի, Մենք չափազանց թանկ վճարեցինք, Երկ., հ. 33: Նույնի, Կոմու– նիստական Ինտերնացիոնալի IV կոնգրեսը. 5 նոյեմբերի–5 դեկտեմբերի 1922, նույն տե– ղում:tIlepBMH KOHrpecc KoMmrrepHa, M., 1933; Btopoh KOHrpecc KoMHHTepHa, M., 1934; III KOHrpecc KoMHHTepHa. CTeHorpac£>H- qecKHii oTHeT, M., 1922; IV BceMHpHbm KOH– rpecc KoMMyHHCTHqecKoro HHTepHaijHOHajia. 5 hosi6.–3 neK. 1922. Hsdpamnsie AOKJia^w, peqn n pe30Jii0ijHH, M.–Ո., 1923; V KOHrpecc KoMHHTepHa. CTeHorpa<|>HqecKHH OTqeT, q, 1–2* M.–JI., 1925; VI KOHrpecc KoMHHTepHa. Ore- HorpaHqecKHii oTqeT, q. 1–6, M.–JI., 1929; KoMMyHHCTHqecKHH MHTepHan,HOHaJi nepeff VII BceMHpHMM KOHrpeccoM, M., 1935; ELhk B.» OTqeT o aeHTejibHocTH UKKH 26 hiojih 1935 r.» M», 1935; Ahmhtpob I M,, HacTynjie- HHe (haniH3Ma h 3a^aqH KoMMyHHCTHqecKoro HHTepHaijHOHajia b 6opb6e 3a eflHHCTBO pa6o- qero Kjiacca npoTHB 4>aniH3Ma. JXoKJia.R Ha VII BceMHpHOM KOHrpecce KoMHHTepHa, M.–JI., 1935; 3 p k o ji h M. (TojibflTTH II.), O 3a- aaqax KoMMyHHCTHqecKoro HHiepHan;HOHajia B CBA3H C HOflrOTOBKOH HMnepHaJIHCTaMH HO- Bofi MHpOBOH BOHHbl. ^OKJiafl H 3aKJIK>qHTeJIb- Hoe cjiobo, M., 1935; JleHHH h MeHCflynapoffHoe pa6oqee flBHnceHHe, M., 1970; JleHHH b 6opb6e 3a peBOJiiouiHoHHbiH HHTepHan;HOHaji, M., 1970; B. H. JleHHH H KoMMyHHCTHqeCKHH liHTep- HaijHOHaji, M., 1970; Փ o c t e p Y., Hctophh Tpex HHTepHai^HOHajioB (nep. c ainvi.),tM., 1959; flaTT Ո., HHTepHauwoHaji. OqepK HCTOpHH KoMMyHHCTHqecKoro ABHHCeHHH 1948 – 1963 (nep. c aHrji.), M., 1966; II o h o m a- p e b B. H., HcTopnqecKoe 3HaqeHHe KoMHH– TepHa, «KoMMyHHCT», 1969, JsJe 5; Ero ace, CjiaBHaa roflOBinHHa b hctophh KOMMyHHCTH- qecKoro flBHaceHHH, «IIpo6jieMbi MHpa h co- i*HajiH3Ma», 1969, JSfe 2.
ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, հասարակական ինքնավարության ձև, որը սոցիալիզմից կոմունիստական հասարա– կությանն անցնելու հետևանքով իր մեջ կմիավորի սովետները, արհեստակցա– կան, կոոպերատիվ և աշխատավորական մյուս կազմակերպությունները: Կ. ի–յան սկզբունքները ձևակերպվել են ՍՄԿԿ ծրագրում (Ե., 1974, էջ 166–71): Կոմու– նիզմի օրոք, որը ագատ և գիտակից աշ– խատավորների բարձր կազմակերպու– թյուն է, կհաստատվի հասարակական իշխանություն՝ հասարակության բոլոր անդամների ակտիվ մասնակցությամբ, առանց պետության և պետ. հարկադրան– քի: Տնտեսության, մշակույթի ն կառա–
