608 ԿՈՍՄՈԳՈՆԻԱ Շմիդտը ցույց տվեց, իսկ սովետական աստղագետներ Ա. Ի. Լեբեդինսկին և Լ. Ե. Գուրևիչը հաստատեցին, որ Արեգակը շրջապատող այդպիսի փոշային ամպը մասնիկների փոխադարձ բախման հետևանքով պետք է արագորեն վերածվեր չափազանց տափակ շրջանային շերտի։ Փոխադարձ ձգողության ուժերի ազդեցությամբ այդ շերտը պետք է վերածվեր առանձին կուտակումների, իսկ հետագայում կուտակումները պետք է հետզհետե միանային ու կազմեին մեծ մոլորակներ։ Ինչպես նշեց 1951-ին Մոսկվայում գումարված Կ–ի հարցերին վերաբերող առաջին խորհրդակցությունը, Շմիդտի հիպոթեզը բացատրում է մոլորակների համարյա շրջանային շարժումները, նրանց ուղեծրերի փոխադարձ փոքր թեքվածությունները, մոլորակների՝ իրենց առանցքի շուրջը ունեցած պտույտը, արբանյակների ուղիղ և հակադարձ շարժումները, մոլորակների երկու խմբի բաժանվելը։ Երկրաբանության և երկրաֆիզիկայի համար մեծ նշանակություն ունի այն եզրակացությունը, որ Երկիրը սկզբում եղել է սառած վիճակում։ Ըստ Շմիդտի հիպոթեզի Երկրի կեղևը ոչ թե խարամ է, որն առաջացել է Երկրի հիմնական, շիկացած հեղուկ զանգվածի մակերևույթի վրա, այլ մեր մոլորակի բաղադրիչ մասն է, որն սկզբում եղել է սառած և միայն հետագայում՝ իր ենթակեղևային շերտերում կատարվող ռադիոակտիվ և որոշ երկրատեկտոնական պրոցեսների շնորհիվ սկսել է տաքանալ։ Բավականին դժվարություն է ներկայացնում այն սկզբնական դիֆուզային մատերիայի ամպի հատկությունների հարցը, որից առաջացել են մոլորակները։ Եթե ամպը կազմված է եղել պինդ մասնիկներից (փոշու հատիկներ), ապա անհրաժեշտ է հաստատել, թե արդյոք այդ մասնիկներն ըստ իրենց հատկությունների և ծագման կարո՞ղ են նմանվել ժամանակակից երկնաքարերին։
Սովետական գիտնական Ա. Ն. Զավարիցկին ցույց է տվել, որ երկնաքարերն ամենայն հավանականությամբ մոլորակների կտորներ են։ Վ. Գ. Ֆեսենկովը բերել է բազմաթիվ փաստեր, որոնք խոսում են այն բանի օգտին, որ արեգակնային համակարգի մեջ գտնվող տիեզերական փոշին համեմատաբար մեծ մարմինների քայքայման հետևանք է։ Այդ պատճառով էլ սկզբնական տիեզերական փոշին, որից ըստ Շմիդտի հիպոթեզի առաջացել են մոլորակները, իր բնությամբ պետք է տարբերվեր երկնաքարային մատերիայից, որը ներկայումս գոյություն ունի արեգակնային համակարգի մեջ և երկնաքարերի ձևով ընկնում է Երկրի մակերևույթի վրա։ Ըստ Շմիդտի՝ այն փոշու ամպը, որից առաջացել են մոլորակները, Արեգակը գերել է միջաստղային նյութից։ Սակայն այդ գերման մեխանիզմը մնում է չբացահայտված։ Ցույց է տրվել նաև, որ Շմիդտի հիպոթեզը չի կարողացել բացատրել մոլորակների ուղեծրերի դասավորությունը արեգակնային համակարգի մեջ։ Հետևաբար, Կ–ի առաջ այժմ խնդիր է դրված ստեղծել մոլորակների առաջացման այնպիսի մի տեսություն, որը զերծ լինի նշված թերություններից ևս։
Ներկայումս մոլորակային Կ–ի խնդիրներից է նաև ստեղծել մոլորակների ներքին կառուցվածքի տեսության կոսմոգոնիական հիմնավորումը։ Մոլորակային Կ–ի հետագա զարգացման համար մեծ նշանակություն պետք է ունենա գիսավորների ուսումնասիրությունը։ Այդ օբյեկտները մոլորակների համեմատությամբ ունեն կյանքի տևողության փոքր ժամանակամիջոց։ Այդ պատճառով էլ նրանց մեջ կատարվող փոփոխություններն ավելի հեշտ են ուսումնասիրվում։ Գիսավորների բնույթի և գենեզիսի հարցին են նվիրված սովետական աստղագետներ Մ. Վ. Օրլովի և Ս. Կ. Վսեխսվյատսկու հետազոտությունները։
Առանձնապես մեծ նշանակություն ունեն Վսեխսվյատսկու մշակած հայացքները մոլորակների և նրանց արբանյակների հրաբխային և տեկտոնական ակտիվության մասին։ Դրանց հիման վրա Վսեխսվյատսկին կանխագուշակեց Յուպիտերի օղակի գոյությունը, որը փայլուն կերպով հաստատվեց «Վոյաջեր–1» արհեստական արբանյակի միջոցով կատարված դիտումներով։ Միջմոլորակային կայանների միջոցով ստացված բազմազան փաստերը խոսում են նաև հօգուտ Վսեխսվյատսկու այն տեսակետի, որ Յուպիտերի ու Սատուռնի օղակների առաջացումը նրանց արբանյակների վրա տեղի ունեցող հրաբխային ժայթքումների հետևանք է։
Սովետական աստղագետները լայնորեն մշակում են նաև աստղերի առաջացման ու զարգացման պրոբլեմը։ Այդ հարցում կարևոր նշանակություն ունի Գալակտիկայի կազմի մեջ մտնող առանձին ֆիզիկական տիպերի աստղերի, այսպես կոչված ենթահամակարգերի մասին եղած տեսությունը (Բ. Վ. Կուկարկին, 1943)։ Այդ տեսության համաձայն, մեր աստղային համակարգը՝ Գալակտիկան, կազմված է տարբեր վիճակներում գտնվող և աստղերի տարբեր տիպերից բաղկացած փոխթափանցող մի շարք ենթահամակարգերից։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ բոլոր ենթահամակարգերն ըստ իրենց կառուցվածքի պատկանում են հետևյալ երեք տիպերի. 1. շատ տափակ կամ «հարթ», 2. քիչ տափակ կամ «գնդաձև», 3. միջանկյալ։ Ըստ Պ. Պ. Պարենագոյի տվյալների, նշված երեք կառուցվածքային տիպերից յուրաքանչյուրին պատկանող ենթահամակարգերի աստղերի արագությունների բաշխման օրենքները շատ նման են իրար։ Աստղի գոյության ժամանակամիջոցում (1010 տարի) արագությունների բաշխման օրենքը ենթահամակարգում զգալի չափով չպետք է փոփոխվի, քանի որ աստղերի փոխադարձ մերձեցումները (որոնցով կարող են պայմանավորված լինել արագությունների բաշխման օրենքի նման փոփոխությունները) տեղի են ունենում բավական հազվադեպ։ Դրա հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ աստղերի՝ գենետիկորեն իրար հետ կապված տարբեր տիպերը, այսինքն՝ միևնույն օբյեկտների զարգացման հաջորդական փուլերի ներկայացուցիչները պետք է կազմեն արագությունների միևնույն բաշխում ունեցող ենթահամակարգեր։ Սա մի հայտանիշ է, որը հնարավորություն է տալիս բավականին նեղացնել աստղերի էվոլյուցիայի ենթադրվող ուղիների ընտրության շրջանակները։
Այդ կապակցությամբ շատ կարևոր է, որ բոլոր այն աստղերը, որոնց համապատասխան կետերը լուսատվություն–սպեկտր դիագրամի վրա ընկնում են հսկաների ճյուղի և գլխավոր հաջորդականության այն մասի վրա, որը տարածվում է Օ սպեկտրալ դասի աստղերից մինչև G սպեկտրալ դասի աստղերը, կազմում են հարթ ենթահամակարգեր։ Բոլոր այն աստղերը, որոնք համապատասխանում են գլխավոր հաջորդականության երկրորդ մասին (G-ից M սպեկտրալ դասերը), մտնում են միջանկյալ ենթահամակարգերի կազմի մեջ։ Ենթաթզուկները պատկանում են գնդաձև ենթահամակարգերին։
Բնական է ենթադրել, որ այդ երեք խմբերի աստղերն՝ ունեն զարգացման տարբեր ուղիներ՝ և այս կամ այն չափով հնարավոր է նաև ծագման մեխանիզմների տարբեր լինելը։
Գալակտիկայի չափազանց կարևոր հատկություններից է նրա մեջ մեծ քանակությամբ բազմակի (կրկնակի, եռակի ևն) աստղերի առկայությունը։ Միջինում յուրաքանչյուր չորս աստղից առնվազն երեքը մտնում են բազմակի համակարգերի կազմի մեջ։ Այն հարցին, թե բազմակի համակարգի բաղադրիչները Գալակտիկայի ընդհանուր դաշտում արդյոք առաջացել են միասի՞ն, թե՝ մեկը մյուսից անկախ, աստղային աստղագիտությունը պատասխանում է շատ որոշակիորեն։ Եթե բազմակիների, օրինակ, կրկնակի աստղերի բաղադրիչներն առաջացել են մեկը մյուսից անկախ, այդ նշանակում է, որ իրենք՝ կրկնակի աստղերը, առաջացել են բաղադրիչների փոխադարձ գերման միջոցով։ Ընդ որում, մեխանիկայից հայտնի է, որ այդպիսի գերման համար անհրաժեշտ է երրորդ մարմնի առկայությունը։ Սակայն, բնության մեջ, գերման այդպիսի պրոցեսների կողքին պետք է տեղի ունենան նաև հակառակ պրոցեսներ՝ դիսոցիացիաներ։ Վիճակագրական–մեխանիկական դատողությունները ցույց են տալիս, որ եթե աստղերը սկզբից ծագում են մեկական և հետագայում միայն կապվում ու դառնում են կրկնակիներ, ապա աստղային համակարգի մեջ կրկնակի աստղերի քանակը երբեք չպետք է գերազանցի դիսոցիատիվ հավասարակշռության մեջ գտնվող զույգերի քանակը, հավասարակշռություն, որի դեպքում գերումների քանակը միավոր ժամանակամիջոցում հավասար է զույգերի քայքայումների քանակին։ Մինչդեռ Գալակտիկայում կրկնակի աստղերի քանակը ներկայումս հարյուրավոր մլն անգամ ավելի մեծ է, քան պետք է լիներ դիսոցիատիվ հավասարակշռության դեպքում։ Այդ նշանակում է, որ կրկնակի և մյուս բազմակի աստղերն առաջացել են նրանց բաղադրիչների համատեղ ծագումից։ Կազմված զույգերը, հանդիպելով երրորդ մարմնի, ընդհակառակը՝ պետք է քայքայվեն, ընդ որում, առաջին հերթին պետք է քայքայվեն համեմատաբար լայն զույգերը, քանի որ նրանց քայքայման համար պահանջվում է ոչ այնքան խիստ
