Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 5.djvu/645

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

Ամերիկայի Կ–ում առանձնացնում են չորս բնական շրջան. I. Հյուսիս–արևմտյան շրջան կամ Ալյաս– կայի Կ., բարձր լեռնաշղթաների ու սա– րահարթերի շրջան է, բնութագրվում է մերձարկտիկական և բարեխառն կլիմանե– րով, հավերժական սառածության սփրա– պետմամբ, լեռնատունդրային, անւոա– ռաաունդրային, մերձարկաիկական մար– գագետնային և անտառային բուսածած– կույթով: II. Կանադական Կ., բարձրադիր լեռնա– շղթաներ են ռելիեֆի սառցադաշտային ձևերով և ժամանակակից սառցադաշտե– րով: Կլիման բարեխառն է: Արտահայտ– ված է հողաբուսական ծածկույթի ուղղա– ձիգ գոտիականությունը: Խաղաղօվկիա– նոսյան լեռնաշղթաները ծածկված են բարձրաբուն անտառներով: III. ԱՄՆ–ի կամ Հարավային Կ., բնու– թագրվում են բնակէսն պայմանների բազ– մազանությամբ, բարձր լեռներում՝ սառ– ցադաշտերի ու ֆիռների առկայությամբ, մերձարևադարձային, միջերկրածովյան, ներքին շրջաններում՝ չորային կլիմայի տիպերով: Գերակշռում է անտառային բուսածածկույթը, ներքին սարավանդնե– րում՝ օշինդրա–մացառուտային կիսա– անապատներն ու անապատները: IV. Մեքսիկական Կ., բարձր սարավանդ– ների ու բարձրավանդակների շրջան է՝ ինտենսիվ սեյսմիկությամբ: Կլիման արե– վադարձային է, առավելապես չոր: Տա– րածված են փշատերե և տերեաթափ ան– տառները, ներքին շրջաններում՝ թփու– տային և բարձրլեռնային սուկուլենտա– յին անապատներն ու սավաննաները (կակտուսներով ու ակացիաներով): Քարտեզը տես 425-րդ էջից առաջ՝ ներ– դիրում: Գրկ.HmaTbeB T. M., CeBepHaa Amc- pmca, M., 1965; Նույնի, Pejitech 3eMjra, M.f 1967.

ԿՈՐԴՈՎՍ (Crirdoba), քաղաք Իսպանիա– յի հարավում, Անդալուզիայում, Գվա– ղալքվիվիր գետի ափին: Կորդովա նա– հանգի վարչական կենտրոնն է: 215,5 հզ. բն. (1978): Ունի գինեգործություն, ձի– թապտղի, ալյուրի, կաշվի արտադրու– թյուն, պղնձաձուլություն, էլեկտրատեխ. և գյուղատնտ. մեքենաշինություն:

ԿՈՐԴՈՎՍ, Կ ո ր Դ Ո բ ա (Cordoba), քա– ղաք Արգենտինայում, Կորդովա նահանգի վարչական կենտրոնը: 781,6 հզ. բն. (ար– վարձաններով, 1978): Արդ. կենտրոն է, երկաթուղային հանգույց: Կա մեքենա– շինական, սննդի, կաշվի արդյունաբերու– թյուն: Ունի համալսարան (1613-ից): Կ. հիմնադրվել է 1573-ին: Հայերը Կորդովայում: 1920-ական թթ. Արգենտինա գաղթած կի– լիկիահայերի մի մասը բնակություն է հաստատել Կ–ում: Հայերին համախմբող կազմակերպությունը «Հայ գաղութային միությունն» է: Համայնքի կազմավորման տարիներին գործել է ՀՕԿ–ի մասնաճյու– ղը: Այժմ գործում են Արգենտինահայ մշակութային միության, ՀԲԸՄ Կ–ի մաս– նաճյուղերը, հայրենակցական միություն– ներ, մարզական, երիտասարդական կազ– մակերպություններ, ինչպես նաև Մահակ– Մեսրոպ վարժարանը և հայկ. եկեղեցի: 1979-ին Կ–ում բնակվում էր շուրջ Հ հզ. հայ՝ հիմնականում առևտրականներ, ար– հեստավորներ, փաստաբաններ են: Կ–ի փողոցներից մեկը կոչվում է «Արմենիա»: Ա. Դերմենջյան

ԿՈՐԴՈՎԱՅԻ ՒԱԼԻՖԱՏՈհԹՏՈՒՆ, ֆեո– դալական պետություն Պիրենեյան թերա– կղզում, 929– 1031-ին, Կորդովա կենտ– րոնով: Կազմվել է Կորդովայի արաբ, ամիրայությունից: Անընդհատ պատե– րազմներ է վարել թերակղզու հս–ում գտնվող քրիստոնեական պետությունների (Աստուրիա, Նավարա) դեմ: Տնտեսու– թյան մեջ գերակշռել է խոշոր հողատիրու– թյունը, զարգացել է առևտուրը: Բարձր զարգացման են հասել մշակույթը և գի– տությունը (տես Արաբական, մշակույթ, Մավրիտանական արվեստ): Արտադրող– ների հիմնական մասը գյուղացիությունն էր: Օգտագործվել է ստրկական աշխա– տանքը: Դիվանագիտական հարաբերու– թյուններ է ունեցել Բյուզանդիայի և Գեր– մանիայի հետ: Երկպառակտչական պա– տերազմների հետևանքով տրոհվել է մանր ամիրայությունների:

ԿՈՐԴՎԱՑ ԼԵՌՆԵՐ, լեռնային համակարգ Հայկական լեռնաշխարհում, Տիգրիսից մինչև Մեծ Զավի (Զաբի) վերնագավառը: Զզվում է արմ–արլ., հս–արլ. ընդհանուր ուղղությամբ, հիմնականում երեք՝ բուն Կորդվաց, Ագարակի և Աղբակի շղթանե– րով: Բարձրությունը մինչև 4000 մ է: Կազմված են թերթաքարերից, կվարցիտ– ներից, մարմարներից, մերգելներից: Կ. լ. խիստ մասնատված են Արևելյան Տիգրիսի վտակների խոր և նեղ ձորերով: Կլիման մերձարևադարձային է, տարեկան տե– ղումները հվ–արմ–ում՝ 1000–3000 մմ, հվ–արլ–ում՝ 400–700 մմ: Հվ. լանջերին տիրապետում են մակվիսը, կաղնու և արչայի նոսր անտառները, հս. լանջերին՝ տափաստաններն ու ֆրիգանան:

ԿՈՐԴՐԻ* Վերին, Միջին, Ներ– քին (հավանորեն՝ «կորդ», «կորտ», «գորդ» կամ «կորճ» ցեղանունից), Մեծ Հայքի Կորճայք նահանգի Տմորիք ազ– գագավառի ենթագավառները:

ԿՈՐԴՈՒԻ£, հայկական հեթանոսական տոմարի ամսվա 22-րդ օրվա անվանումը: Կապված է Կորդվաց ւեոների անվան հետ:

ԿՈՐԴՈԻՔ, Կորդոյք (հուն. KopSu- ղ,ղ, Top6ւղvii, լատ. Corduena, ասոր. Kardu, Qardu, Qardo, արաբ. Qarda), Մեծ Հայքի Կորճայք նահանգի ամենախոշոր գավառը Տիգրիս, Ջերմ և Արևելյան Խա– բուր գետերի միջև: Արմ–ից սահմանակից էր Հայոց Միջագետք, հս–արմ–ից՝ Աղձ– նիք, հս–ից՝ Մոկս նահանգներին, արլ–ից՝ Կորճայքի Տմորիք գավառին, հվ–ից՝ Ադիաբենեին (Ասորեստան): Պտղոմեոսը Կ. համարում է Հայոց հարավային սահ– մանագավառ: Ըստ Պլինիոս Ավագի, գա– վառանունն առաջացել է տեղաբնիկների «կորտ», «կորդ» կամ «գորդ» ցեղանու– նից: Կ–ի * անունով է կոչվում նաև Կորդ– վաց լեռնաշղթան (արամեերեն՝ Կուտի, արաբ.՝ Ջուդի): Ադիաբենեում բնակվող արամեացիները, հայերին ու նրանց երկ– րին առաջին անգամ ծանոթանալով Կ–ի միջոցով, Հայաստանը կոչել են Կարդու, Բարդու կամ Քարդա (Աստվածաշնչի հին ասորերեն և հին արաբ, թարգմանություն– ները այդ անունները գործածել են «Հա– յաստան» անվան փոխարեն): Հայ մատե– նագիրները Կորճայք նահանգը հաճախ կոչել են «Կորդուաց աշխարհ»: Հայ հնա– գույն (ավանդական) պատմության մեջ Կ. հիշատակվում է «Կադմեաց տուն» կամ «Կադմոսի տուն» (հայոց անվանադիր նախնի Հայկի թոռան և Արամանյակի որդու՝ Կադմոսի անունով): Ասորեստանի թագավոր Թգլատպալասար I-ի (մ. թ. ա. 1115–1077) տարեգրության մեջ «Կադ– մեաց տունը» հիշատակվում է «Կադմու– խի երկիր» անունով, իսկ նրա բնակիչ– ներին՝ կատմուխցիներին, ասորեստանցի– ներն անվանել են նաև «կուտիներ» կամ ընդհանուր հորջորջմամբ՝ «բաբխեցիներ» («լեռնականներ»): Թգլատպալասար I, ներխուժելով Կ., գրավել է նրա Շերեշի (հուն.՝ Մարիսա, Տիգրիսի ձախ ափին) բերդաքաղաքը, սակայն, չկարողանալով ընկճել կատմուխցիներին, նահանջել է Ասորեստան: Քսենոփոնը և Դիոդորոս Միկիլացին կորդվացիներին անվանում են ազատասեր ժողովուրդ և հմուտ ռազ– միկներ: Նրանք զինվել են պարսատիկ– ներով, լայնալիճ (3 կանգուն) աղեղներով և երկար (2 կանգուն) նետերով, որոնց դեմ անզոր են եղել մ. թ. ա. 401-ին Հա– յաստանով նահանջող հույն զինվորների զրահները: Կ–ի հայերը, 7 օր անդադար հալածելով հույն զինվորներին (10 հզ.), զգալի կորուստներ են պատճառել նրանց և դուրս մղել իրենց հողերից: Մտրաբոնը Կ–ի հայերին անվանում է ոչ միայն քաջ պատերազմիկներ, այլև ներհուն արվես– տագետներ ու ճարտարապետներ: Ամմիա– նոսը Կ. անվանում է «արգավանդ գա– վառ», Քսենոփոնը՝ «գինեվետ երկիր»: Վերջինս Կ–ում տեսել է մթերքների առատ պաշար, իսկ տներում՝ պղնձյա զանազան անոթներ: Մ. թ. ա. 69–68-ին Հայաստան ներխուժած հռոմ. բանակը Կ–ում ձմե– ռելիս սնվել է նրա գահակալ իշխանի ցո– րենի պաշարով (շուրջ 120 հզ. ա): Արտա– շեսյանների և Արշակունիների թագավո– րության ժամանակ (մ. թ. ա. II դ.–մ. թ. V դ.) Կ–ի իշխանը եղել է Հայաստանի հա– րավային զորաթևի կուսակալը՝ բդեշխը, որին հունա–հռոմեական պատմիչներն անվանում են «թագավոր»: Մ. թ. ա. 69-ին Կ–ի իշխան Զարբիենոսը գաղտնի միաբա– նել էր հռոմ. զորավար Լուկուլլոսի հետ: Հայրենիքին դավաճանելու համար Տիգ– րան Բ Մեծը մահապատժի է ենթարկել Զարբիենոսին, սրի մատնել նրա տոհմը (ըստ Պլուտարքոսի՝ Լուկուլլոսը ցուցա– դրական հանդիսավորությամբ Զարբիե– նոսի աճյունը ամփոփել է հոյաշեն գերեզ– մանում՝ «իբրև Հռոմի բարեկամի և դաշ– նակցի»): Հայաստանում քրիստոնեությու– նը պետական կրոն հռչակվելուց (301) հետո Կ. կազմել է առանձին եպիսկոպոսու– թյուն: Տիրան թագավորի ժամանակ (339– 350) հիշատակվում է Կ–ի վարդապետ Շա– ղի տան: Ըստ Փավստոս Բուզանդի՝ Կ–ի Ջոն իշխանը Խոսրով Բ Կոտակ թագավորի բանակում կռվել է Սասանյանների դեմ: Արշակ Բ թագավորի բանտարկությունից (367) հետո Կ–ի իշխանը ապստամբել է կենտրոնական իշխանության դեմ՝ կա– մենալով լինել ինքնագլուխ: Մակայն Պապ թագավորի հրամանով սպարապետ Մու–