Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/104

ՀԱՄԱՍԵՌ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ, հ Ո մ Ո գ Ե ն համակարգ (< հուն. δυΟΎεγής – համասեռ, միասեռ), ֆիզիկական համակարգ, որը չի պարունակում բաղադրությամբ կամ հատկություններով տարբերվող Ա բաժանման մակերևույթով միմյանցից անջատված մասեր: Հ. հ–ի բոլոր բնութագրերը (պարամետրերը) միատեսակ են նրա բոլոր մասերում կամ անընդհատ փոփոխվում են մի կետից մյուսը: Հ. հ–ի օրինակ են գազային խառնուրդները, պինդ կամ հեղուկ Լուծույթները: Տես նաև Տարասեռ համակարգ:

ՀԱՄԱՍԵՌ ՖՈՒՆԿՑԻԱ, մեկ կամ մի քանի փոփոխականի f(x)=f(xi, x2,…, xn) ֆունկ– ցիա, որը բոլոր x-երի և դրական է–երի համար բավարարում է f(tx)= f(txj, tx2,…, txn)= tkf(x) պայմանին (k-ն իրական թիվ է և կոչվում է համասեռ ու թյան կարգ): Օրինակ,${\frac {x_{1}}{x_{2}}};{\frac {x_{1}^{2}+x_{2}^{3}}{x_{1}+x_{2}}};{\sqrt[{3}]{{x_{1}^{3}}+x_{2}^{3}-x_{3}^{3}}}$ ֆունկցիաները համապատասխանաբար 0,1,${\frac {5}{3}}$ կարգի Հ. ֆ–ներ են: Հ. ֆ–ների մեծ կիրառություն ունեցող հատկություն– ներից է հետևյալը, եթե $f(x)$-ը k-րդ կարգի Հ. ֆ. Է, ապա տեղի ունի Էյլերի բանաձևը՝ $f(x)={\frac {1}{k}}\sum _{j=1}^{n}x_{j}{\frac {\delta f}{\delta x_{j}}}$Այստեղից բխում է, որ եթե դիֆերենցելի Հ. ֆ–ի բոլոր առաջին կարգի ածանցյալ– ները զրո են դառնում որևէ կետում, ապա այդ կետում զրո է դառնում նաև ինքը՝ ֆունկցիան:

ՀԱՄԱՍԵՌԱՄՈԼՈՒԹՅՈՒՆ, հոմոսեք– սուալիզմ (<հոմո… և լատ. sexus – սեռ), սեռական այլանդակություն, որը բնորոշվում է նույն սեռի հանդեպ սեռա– կան հակաբնական հակումներով: Կա– րող է ընթանալ բնականոն սեռական կյան– քին զուգընթաց, սակայն հետագայում բնականոն հակումները սահմանափակ– վում են: Հանդիպում է և՝ կանանց, և՛ տղամարդ– կանց մոտ: ՍՍՀՄ, սոցիալիստական եր– կըրների և կապիտալիստական որոշ եր– կըրների օրենսդրությամբ Հ. համարվում է պատժելի արարք: Տես նաև Արվամուու– թյուն:

ՀԱՄԱՍԵՌԻՑ, համասեռ, մանրացված խառնուրդներ, ինչպես նաև բարձր դիս– պերսայնության էմուլսիաներ ստանալու ապարատ: Հ. օգտագործվում է մանրէա– զերծված (ստերիլացված) կաթ, պահածո– ներ (բանջարեղենի, մրգի, կաթի), պաղ– պաղակ, սերուցք ևն արտադրելիս, քիմ. և կենսբ. լաբորատոր հետազոտություն– ներ կատարելիս: Հ–ում հեղուկը մեծ արա– գությամբ անցկացվում է 2–7 մկմ բաց– վածք ունեցող մազական անցքերով կամ նեղ ճեղքերով: Միաժամանակ յուղի մաս– նիկները մանրատվում են (մինչև 0,1 – 1,0 մկմ) և հավասարաչափ բաշխվում: Հ–ի հիմնական մասերն են մեկ կամ մի քանի զուգահեռ տեղադրված պոմպե– րը (հավասարաչափ մատուցման համար) և հաջորդաբար դասավորված մեկ կամ մի քանի համասեռ գլխիկները: Կախված գլխիկների թվից՝ տարբերում են մեկ, երկու և երեք աստիճանի Հ–ներ: Արտա– դրողականությունը մինչև 5000 ւ/ժ է:

ՀԱՄԱՍԼԱՎՌՆՈՒԹՅՈՒՆ, պ ա ն U լ ա– վ ի զ մ, նացիոնալիստական գաղափա– րախոսություն և համապատասխան քաղա– քական հոսանք ռուսական ազնվականու– թյան, բուրժուազիայի շրջանակներում XIX դ. 2-րդ կեսին–XX դ. սկզբին: Հ–ի գաղափարներին հարում էին նաև Չեխիա– յի, Բուլղարիայի, Սերբիայի և սլավոն, այլ երկրների քաղ. գործիչներ: «Հ.» տեր– մինով նշվում էին ամենատարբեր երե– վույթներ. սլավոնների մշակութային ընդ– հանրության գաղափարները, սլավոն, ժո– ղովուրդների քաղ. դաշնակցության ծրա– գրերը, Արևելյան Եվրոպայում և Բալկան– ներում ցարական Ռուսաստանի ազդեցու– թյունն ուժեղացնելու նպատակով սլավոն, ժողովուրդների ազգային շարժումներն օգտագործելու պլանները ևն: Որպես գա– ղափարախոսություն, Հ. Ռուսաստանում ձևավորվեց Ղրիմի պատերազմում (1853– 1856) կրած պարտության և 1863–64-ի լեհ. ապստամբության ճնշման ազդեցու– թյան ներքո: Հ–յան հիմքում ընկած էր ժողովուրդների պատմա–մշակութային տի– պերի վերաբերյալ իդեալիստական աշ– խարհայացքը, ըստ որի սլավոնական ժո– ղովուրդները տարբերվում են եվրոպա– կան ժողովուրդներից (ռոմանո–գերմանա– կան տիպից) և պարտավոր են պահպա– նել իրենց ինքնուրույնությունը: Հ–յան գաղափարախոսության ձևավոր– ման հարցում մեծ դեր խաղաց Արնեւյան հարցը, քանի որ Հ–յան այդ ժամանակա– շրջանի գաղափարախոսները (Ն. Իգնա– տև, Մ. Ակոբելև, Ի. Ակսակով, Վ. Լամանս– կի և ուրիշներ) զարգացրին հվ. սլավոն– ների ազատագրական պայքարին ակտի– վորեն աջակցելու գաղափարը և մշակեցին Կոստանդնուպոլսի գրավման ծրագիրը: Հ. առավել մեծ քաղ. ազդեցություն ունե– ցավ 1860–70-ական թթ., հատկապես 1877–78-ի ռուս–թուրք. պատերազմի ժա– մանակաշրջանում, երբ կառավարությանը մղեց ավելի ակտիվ արտաքին–քաղ. գոր– ծողությունների: XIX դ. վերջին Հ. ապրեց ճգնաժամի և անկման շրջան, որը պայմանավորված էր Ռուսաստանի սոցիալ–քաղ. զարգացմամբ: Այն որոշ աշխուժացում ապրեց առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյա– կին և սկզբում, սակայն Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության հաղթանակից հետո վերջնական անհա– ջողության մատնվեց և դուրս եկավ պատ– մական ասպարեզից: Թուրք, լծի դեմ հվ. սլավոնների ազա– տագրական պայքարին աջակցելու հան– գամանքը որոշակի շրջանում Հ. դարձրել է հայ ազատագրական շարժման օբյեկ– տիվ դաշնակիցը ռուս, կառավարության հակաթուրքական արտաքին քաղաքակա– նության խստացման հարցում: Վ.Իաչատրյան

ՀԱՄԱՍՊՐԱՄ (Melandrium), մեխակազ– գիների ընտանիքի բույսերի ցեղ: Միա– մյա և բազմամյա խոտաբույսեր են: Ծա– ղիկները միասեռ են կամ երկսեռ: Պտուղը միաբուն, բազմասերմ տուփիկ է: Հայտնի 100 տեսակներից մոտ 35-ը աճում են ԱՍՀՄ–ում: Հ. Բուասիեի (M. boissieri) տեսակը տարածված է ՀՍՍՀ Ապարանի, Իջևանի, Սևանի, Զանգեզուրի, Թուման– յանի շրջաններում: Միջին որակի կերա– բույս է, առանձին տեսակներ դեկորա– տիվ են:

ՀԱՄԱՍՏԵՂ [իսկական անուն–ազգանու– նը՝ Կելենյան Համբարձում Օհանեսի, 1895, գ. Փերչենճ (Խարբերդի գավառում) – 26.11.1966, Նյու Ցորք], հայ գրող: Եղել է դաշնակցություն կուսակցության անդամ: Հ–ի առաջին բանաստեղծությունները տպագրվել են «Փյունիկ» հանդեսում: «Գյուղը» (1924), «Անձրև» (1929) պաւոմը– վածքների ժողովածուներում արել է փիլ. ընդհանրացումներ: 1950–60-ական թթ. լույս են տեսել նրա«Սպիտակ ձիավորը»(հ. 1–2, 1952), «Քաջն Նազար և 13 պաամը– վածքներ» (1955), «Աղոթարան» (1957), «Այծետոմար և ուրիշ բանաստեղծություն– ներ» (I960), «Պատմվածքներ և հեքիաթ– ներ» (1963), «Առաջին սերը» (1966) ժո– ղովածուները: Ունեցել է հոռետեսական և միստիկ տրամադրություններ:

ՀԱՄԱՍՏԵՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, աստեղա– տ ու ն, տիրույթներ, որոնց բաժանված է աստղային երկինքը: Հնում Հ. անվանել են պայծառ աստղերով առանձնացվող բնորոշ պատկերները: Հս. միջին լայնու– թյուններից երևացող Հ–ի մեծ մասի անվա– նումների առաջացումը վերաբերում է հին հունական աստղագիտության կամ ավելի խոր հնադարի ժամանակներին: Համարյա բոլոր այդ Հ. կոչվում են դիցա– բանական հերոսների (Հերկուլես, Պեր– սեոս ևն) կամ կենդանիների (Ւ^ոյ, Ցուլ, ևն) անուններով: Մյուս Հ–ի մեծ մասը (հիմնականում հվ.) իրենց անուններն ստացել են միջնադարում: Հնուց հատկա– պես կարևոր են համարվել Կենդանա– շրշանի 12 Հ., ըստ որոնց կատարվում է Արեգակի, Լուսնի և մոլորակների տեսա– նելի շարժումը: Հ–ի առաջին նկարագրու– թյունը տվել է Եվդոքսը (մ. թ. ա. IY դ.)» առավել մանրամասն՝ Պտղոմեոսը (մ. թ.ա. II դ.): Հ–ի մեզ հասած ամենահին պատ– կերները վերաբերում են XIII դ.: Հ–ի պատ– կերներով առաջին աստղային քարտեզ– ները կազմել է Բայերը (1603): Նրան է պատկանում նաև (այժմ համընդհանուր ընդունելություն գտած) Հ–ի առավել պայ– ծառ աստղերը հունական այբուբենի տա– ռերով նշանակելը: Աստղային քարտեզ– ներում Հ. առանց պատկերների սկսել են նշել միայն XIX դ.: Հ–ի սահմանները հիմ– նականում կամայական են և բարդ: Առա– վել պարզ են հվ. Հ–ի ուրվագծերը, որոնց սահմանները տարվել են հակման շըր– ջաններով և երկնային զուգահեռական– ներով (այժմ այդ իմաստով Փոփոխվել են նաև հս. Հ–ի սահմանները): Աստղա– յին եկրինքը Հ–ի բաժանելը գիտական ոչ մի իմաստ չունի, և եթե Հ. առ այսօր պահպանվել են, ապա՝ միայն աստղերի տեղաբաշխման և նշանակման հարմա– րության պատճառով: Հ–ի թվի և անվանում– ների վերաբերյալ տարաձայնություննե– րը վերացվել են 1922-ին, Միջազգային աստղագիտական համագումարում, որ–