Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/289

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

դես են եկել 0. Շրայները, Ֆ. Աելիրսը, Ջ. Դուբեն, Մ. Ֆուզեն, Ս. Գ. Միլլինը, Լ. վան դեր Պոստը, Ու. Պլումերը և ուրիշ– ներ: 6. վան Բրյուգենի «Ամպի» (1924– 1942) եռերգությունը աֆրիկաանսով ըս– աեղծված գրականության մեջ քննադա– տական ռեալիզմի առաջին նվաճումն է: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, ապարտհեյդի քաղաքականության սաստկացման հետ կապված, հզորացավ բողոքի գրականությունը, որը զարգացավ քննադատական ռեալիզմի սկզբունքնե– րով (Պ. Աբրահամս, Ա. Պեյտոն, Ն. Դոր– ղիմեր): Հակառասիստական նպատակա– ուղղվածություն ունեն Ֆ. Ալթմանի, Դ. Բլումի, է. Մպախլելեի, է. Հատչինսո– նի ստեղծագործությունները: 60–70-ական թթ. ՀԱՀ–ի առաջադեմ գրողներից շատերը գործում են արտասահմանում: Սոցիալա– կան խնդիրների սրությամբ աչքի են ընկ– նում արձակագիրներ Ա. Լա Դումայի, Ք. Բառնարդի, Զ. Ստենդերի, բանաստեղծ– ներ Ա. Կ. Նորտիեի, Կ. Պիտերսի, Ա. Ն. Կումալոյի, Դ. Բրուդուսի, Բ. Ֆայնբերգի ստեղծագործությունները: ժողովրդակա– նություն են վայելում նաև Ա. Ֆուգարդի պիեսները: XIV. ճարտարապետությունը և կերպ– արվեստը ճարտարապետությունը: ՀԱՀ–ում ճարտ–ը սկսել է զարգանալ XVII . դ. կե– սից, երբ ապագա Քեյփթաունի տարած– քում կառուցվել է (1652) ամրոց: Քեյփթաու– նի Փողոցները և բազմաթիվ ավաններ կառուցապատվել են XVII –XVIII դդ. հո– լանդական ճարտ–յան ոգով, սակայն տե– ղական պայմաններին հարմարեցված շեն– քերով: XVIII դ. վերջին ճարտ. Մ. Տիբոն և քանդակագործ Ա. Անրեյտը ՀԱՀ–ի ճարտ. են ներմուծել ֆրանս. Վերածննդի ժամա– նակաշրջանի շինարվեստի տարրեր (ճա– կատների հարդարանքում՝ օրդերներ, քանդակազարդ ճակտոնների բազմազա– նություն, ճոխություն ևն): XIX դ. սկսվել է քաղաքների բուռն աճը (Պորտ էլիզա– բեթ, Դուրբան, Բլումֆոնտեյն, Ցոհան– նեսբուրգ, Պրետորիա են), որոնց կառու– ցապատման մեջ իշխում էր էկլեկտիզմը (պահպանվել է մինչև XX դ. սկիզբը): 1920-ական թթ. վերջերից ՀԱՀ–ի ճարտ–յան մեջ երևան են եկել ֆունկցիոնալիստա– կան կառույցներ (Ռ. Մարտինսեն, Ու. Դ. Մակինտոշ), 1930-ական թվականներից ազդել են Եվրոպայի, ԱՄՆ–ի, ապա նաև Լատինական Ամերիկայի խոշոր վարպետ– ները: Քաղաքների բարեկարգ թաղամա– սերում կառուցվում են վարչական կենտ– րոններ, բանկերի, գրասենյակների, առևտրական ֆիրմաների շենքեր, ծայ– րամասերում ետնախորշերն են: Բնիկնե– րի կացարանի հիմնական տիպը կրաալն է՝ կենտրոնում անասունների փարախով, շուրջը՝ բազմազան ձևերի խրճիթներ, ամ– բարներ: Կերպարվեստը: ՀԱՀ–ի տարածքում պահպանվել են բազմաթիվ ժայռապատ– կերներ (առանձին պատկերված կենդանի– ներ) և հանքային ներկերով կատարված որմնանկարներ (առավել վաղ շրջանում՝ կենդանիների միագույն պատկերներ,ավե– լի ուշ՝ որսի, մարտի տեսարաններով բազ– մագույն կոմպոզիցիաներ): XVIII դ. վերջից ՀԱՀ–ում աշխատել և երկրի ժամանակակից արվեստի կազմա– վորման վրա որոշակի ազդեցություն են թողել եվրոպացի քանդակագործները (Ա. Անրեյտ) և նկարիչները (Թ. Ու. Բոու– լեր, Դ. Վ. Անգաս,Պ. Վենինգ և ուրիշներ): Արդի արվեստագետներից հայտնի են նկարիչ ժ. Աեկոտոն, փայտի փորագրիչ Կեկանան: Երիտասարդ արվեստագետ– ները կրթվում են Նդալենիի գեղարվեստի դպրոցում: Նրանցից են նկարիչներ Զ. Սասիկեն, Ա. Նիրեն, քանդակագործ– ներ Դ. Կուբխեկան, Ս. Կումալոն, Ս. Կ. Սեդիբանեն: Նկատելիորեն զարգացել է հաստոցային գրաֆիկան (Ա. Դլամինի, Զ. Սիտչել), գրքի նկարազարդումը (Պ. Քլարկ): Գեղարվեստական արհեստներից տարածված են մե– տաղի և կաշվի մշակումը, բրուտագործու– թյունը, փորագիր փայտե կահ–կարասու պատրաստումը, հյուսումը: XV. Երաժշտությունը ՀԱՀ–ի երաժշտական մշակույթն ընդ– գրկում է Հարավային Աֆրիկայի բնիկնե– րի, սպիտակամորթ բնակիչների և հըն– դիկների երաժշտությունը:tXIX–tXXtդդ. սահմանագծին բուռն զարգացավ բնիկնե– րի երաժշտությունը: Փորձեր արվեցին մոդեռնացնելու ավանդական երգերը (Է.Աոնգոնգա, Ռ. Կալուզա), որոնք հա– գեցվում էին սուր սոցիալական բովան– դակությամբ: XX դ. 1-ին քառորդում կազ– մավորվեց կոմպոզիտորական դպրոցը (Պ. Ռեյներ, Դ. Ֆագան, Բ. Դէրստման, Ա. վան Վեյք, Ցու. դյու Պլեսսի և ուրիշ– ներ), որին նպաստեց անգլիացի երաժիշտ Ու. Դ. Բելայի (1912-ից՝ Քեյւիթաունի Հա– րավ–Աֆրիկյան կոլեջի դիրեկտոր) գոր– ծունեությունը: Ստեղծվել է ազգ. օպերա– յի ժանր, լավագույն նմուշներից է Թ. Մատ– չիկիզայի «Կինգ–Կոնգ»-ը (1959, կատար– վել է Եվրոպայում և ԱՄՆ–ում): ճանաչ– ված երաժիշտներից են երգչուհի Մ. Մա– կեբան, փողհար Խ. Մասեկելան: ՀԱՀ–ի ժողովուրդների երաժշտական մշակույթի ուսումնասիրմամբ զբաղվում են Ի*. Տրեյ– սին (Ցոհաննեսբուրգի Աֆրիկյան երա– ժըշւոական ընկերության, Աֆրիկյան երա– ժըշտական միջազգային գրադարանի հիմ– նադիր) և Պ. Կյորբին: ՀԱՀ–ում գործում են սիմֆոնիկ նվագախմբեր, երաժշտու– թյուն պրոպագանդող ընկերություններ ևն: XVI. Թատրոնը Մինչև գաղութացումը բանտու, հոտեն– տոտ և այլ ժողովուրդներ ունեին երաժըշ– տությամբ ուղեկցվող թատերայնացված պատումների («նտսոմի») կատարման ավանդույթներ: 1800-ին Քեյփթաունում կառուցվել է աֆրիկյան թատրոնի շենք: XX դ. 20-ական թթ. հանդես են եկել աֆ– րիկացի առաջին դրամատուրգները, որոնց ստեղծագործություններն արտացոլում էին հարավ–աֆրիկյան իրականության հակասությունները (Դ. Զլոմոյի «Հանուն փրկության սպանված աղջիկը» զուլու լեզվով ևն): Դրող, բանաստեղծ և պատ– մաբան Կ. Սկային կոսա լեզվով է թարգ– մանել եվրոպական դասականների մի շարք պիեսներ: 1934-ին Քեյփթաունում Ս. Հոլտը ստեղծել է գունամորթ դերա– սանների՝ երկրում միակ պրոֆեսիոնալ թատերախումբը՝ էոանյան թատրոնը, որի գործունեությունը նպաստել է երաժշտու– թյան, բալետային արվեստի, դրամայի մասսայականացմանը գունամորթ բնակ– չության շրջանում: 1948-ին հիմնադրվել է Ազգային թատերական կազմակերպու– թյունը, որը ելույթներ է ունենում քաղաք– ներում և ավաններում (աֆրիկաանս լեզ– վով և անգլերեն): Աֆրիկյան թատրոնի գործիչներին թույլատրվում են միայն առասպելների, կրոնական, բանահյուսա– կան սյուժեների բեմականացումներ, մե– լոդրամատիկ մյուգիքլներ: Քեյփթաունում գործում են նաև համալսարանական «Լիթլ թիեթր» թատրոնը, «Լաբիա», <Հոֆմեյր» թատերախմբերը: Չնայած պաշտոնական գրաքննության հետապնդմանը, 1970- ական թթ. գործել են մի շարք սիրո– ղական կոլեկտիվներ, որոնց ներկայա– ցումները հաճախ կրել են սուր սոցիալա– կան բնույթ: 1970-ական թթ. կեսին առա– ջադեմ թատերախմբերի մեծ մասը կազ– մալուծվել է: XVII. Կինոն ՀԱՀ–ում կինոարտադրությունն սկսվել է 1915-ից, երբ Ցոհաննեսբուրգում կա– ռուցվել են «Կիլառնի» կինոստուդիան և լաբորատորիան: Առաջին համր գեղ. ֆիլ– մերից են՝ «Դաղութաբնակները» (1916), «Զոհաբերության խորհրդանիշը» (1918), որոնք գովերգում են Հարավային Աֆրի– կայի սպիտակամորթ նվաճողների հե– րոսականությունը: Իմպերիալիստական պրոպագանդայի նմուշ են «Դինդակա» (1967) և «Սաջուբա» (1968) պատմական ֆիլմերը: Ռասիստական տեսություններ են քարոզում և այլ ժանրերի ֆիլմեր՝ Դ. Ույսի, Է.Նոֆալի, 6ա.Ռոտենբախի և այլոց կոմեդիաները, մյուզիքլները, ար– կածային կինոնկարները: Դաժան գրա– քննության պատճառով Լ. Ռոգոզինի «Վե– րադարձար, Աֆրիկա» (1959), մի խումբ հակառասիստների նկարահանած «Երկ– խոսության վերջը» (1970) ևն ֆիլմեր ըս– տեղծվել են ընդհատակում: Առավել հա– ջողված ստեղծագործություններ են Ռ. Դևենիշի «Բոսումանն ու Լենան» (1974) և «Հյուրը» (1977) հակառասիստական կինոնկարները: Պատկերազարդումը տես 304– 305-րդ էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակ I: Գրկ. MoHceeBa T, M., IO:hcho-A<|)Ph- KaHCKan Pecny6jraica, M., 1966; R m h t p e b- ckhjhtA4>pHKa.tOnepKHt8kohomh- necKoii reorpa(|>HH, M., 1975; H c t p e 6 o- B a H . Ո., K)5KHO-A<tpHKaHCKHH Cok>3 nocjie BTOpOH MHPOBOHT BOHHbl, M., 1952; JI H B H H T- c t o h Ա., IlyTeiiiecTBHfl h HccjieflOBaHna b IOhchoh APHKe c 1840 no 1855, M., 1955; HnKHTHHa H.A., 3axBaT 6ypcKHx pec- ny6jiHK AHrjiHeH (1899–1902),tM,, 1970; CoBpeMeHHwe jiHTepaTypbi A4>phkh. Boct. h IDhc. AcfrpKKa, M., 1974; Bopohhh^ B. JI., [ApXHTeicrypa IOhchoh A<J>Phkh], b kh. Bceo6maa hctophh apxHTeKTypw, t. 8, 10–11, M., 1969–73; HcnyccTBo HapoflOB A4>PHkh. M., 1975.

ՀԱՐԱՎ–ՉԻՆԱԿԱՆ ԾՈՎ, կիսափակ ծով Ւ»աղաղ օվկիանոսի արևմուտքում: Դտնը– վում է Ասիայի արլ. ափի և Լուսոն, Պա– լավան, Կալիմանտան կղզիների միջև: Տարածությունը 3537 հզ. կէ12 է, միջին խորությունը՝ 1024 մ: Հ–Չ. ծ. է թափվում Մեկոնգ գետը: Փետրվարին ջրի միջին