եղբորս» (խոսք՝ Լ. Դուր յանի, 1978) մեկ– մասանի երգ–կանաատն երը, «Հուշարձան մայրիկիս» վոկալ շարքը ձայնի և դաշնա– մուրի համար (խոսք՝ Հ. Շիրազի, 1969), դաշնամուրային մանրանվագները, «Քա– րավան» պիեսը էստրադային նվագախմբի և կլառնետի համար, երգեր, խմբերգեր են: Դրել է երաժշտություն կինոնկարների («Ուրվականները հեռանում են լեռներից», «Սիրտն է երգում» ևն) և թատերական ներ– կայացումների համար: Հ–ի մի շարք ստեղ– ծագործություններ հաջողությամբ կա– տարվում են նաև արտասահմանում (ԴԴՀ, Չեխոսլովակիա, Հունգարիա, Լեհաստան, Իտալիա, Ֆրանսիա, Անգլիա, ԱՄՆ, ԴՖՀ): Հայրենասիրական երգերի համար ար– ժանացել է Ա. Ալեքսանդրովի անվ. ոսկե մեդալի (1977): Պարգևատրվել է Հոկ– տեմբերյան հեղափոխության և Աշխատան– քային կարմիր դրոշի շքանշաններով: Գրկ. Կ ո պ տ և Ս. Վ., Ալեքսանդր Հարու– թյունյան, Ե., 1962: IIIaBepflflH A. H., H36paHHbie cTaTLH, M., 1958; E o ji si h H. P •, AjieiccaHflp Apytiohhh, M., 1962. Ա. բար սա մ յան
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Այդին Ղուկասի (ծն. 1.7.1918, գ. Թորոսգյուղ, ՀՍՍՀ Ղուկաս– յանի շրջանում), ավագ սերժանտ, Սովե– տական Միության հերոս (24.3.1945): ՍՍԿԿ անդամ 1944-ից: 1939-ին զորակոչ– վել է կարմիր բանակ և սովորել Եյսկի զինվորական դպրոցում: 1941–45-ի Հայ– րենական մեծ պատերազմի ժամանակ մասնակցել է Սմոլենսկ–Վիտեբսկ ուղ– ղությամբ պաշտպանական մարտերին, Մալայա Զեմլյայի դեսանտային գործո– ղություններին և Սապուն Դորայի (Բա– լակլավայի մոտ) կռիվներին: 1944-ի մա– յիսին Սևաստոպոլի ազատագրման հա– մար Դորնայա բարձունքի գրավման ժա– մանակ ցուցաբերած արիության համար արժանացել է Սովետական Սիության հե– րոսի կոչման: Այնուհետև Հ. 89-րդ հայկ. դիվիզիայի կազմում մասնակցել է Լե– հաստանի ազատագրմանը, Օդերի անց– մանը և Բեռլինի գրավման ճակատամար– տերին: 1946-ից ապրում է Երևանում: Պարգևատրվել է Կարմիր աստղի 2 շքա– նշանով:
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Անժելիկա Երվանդի (ծն. 18.6.1926, Դրոզնի), հայ սովետական երգչուհի (քնարական սոպրանո): ՀԱՍՀ ժող. արտիստուհի (1977): ՍՍԿԿ անդամ 1963-ից: 1956-ին ավարտել է Երևանի Կոմիտասի անվ. կոնսերվատորիան (դա– սատու՝ Թ. Շահնազարյան), այնուհետև ասպիրանտուրան (ղեկ.՝ Տ. Սազանդար– յան): 1958-ից Ա. Սպենդիարյանի անվ. օպերայի և բալետի թատրոնի մեներգ– չուհի է: Դերերգերից են՝ Օլիմպիա (Չոլ– խաճյանի «Արշակ Բ»), Շուշան (Տիգրան– յանի «Դավիթ Բեկ»), Մարգարիտ (Դունո– յի «Ֆաուստ»), Մագդա Սորել (Սենոտիի «Հյուպատոսը)», Վեներա (վա գների «Տանհոյզեր»), Միքաելա (Բիզեի «Կար– մեն»), Մարֆա (Ռիմսկի–Կորսակովի «Թա– գավորի հարսնացուն»), Իոլանտա (Չայ– կովսկու «Իոլանտա»), Տոսկա (Պուչչինիի «Տոսկա»): Հանդես է գալիս նաև որպես համերգային երգչուհի: Մուսորգսկու անվ. համամիութենական մրցույթի դափնեկիր է (1964): Կ. Մարկոսյան
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Աշոտ Հովսեփի [ծն. 31.12.1911, գ. Արծվանիկ (այժմ՝ ՀՍՍՀ Ղափանի շրջանում)], հայ սովետական պատմաբան: Պատմ. գիտ. դ–ր (1968), գիտ. վաստ. գործիչ (1974): ՍՄԿԿ անդամ 1937-ից: 1939-ին ավարտել է Երևանի Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստ–ի պատմության ֆակուլտետը: 1934–1936-ին և 1941–63-ին ծառայել է սովետական բանակում՝ որպես գնդի կո– միսար, դիվիզիայի քաղբաժնի պետ: Մաս– նակցել է Հայրենական մեծ պատերազմին: 1963-ից՝ ՀԱՍՀ Մինիստրների խորհրդին առընթեր, գլխավոր արխիվային վարչու– թյան պետ: «Բանբեր Հայաստանի ար– խիվների» հանդեսի գլխավոր խմբագիր (1978-ից): Դիտական ուսումնասիրություն– ները վերաբերում են առաջին և երկրորդ համաշխարհային պատերազմների պատ– մության հարցերին: Պարգևատրվել է Հայ– րենական պատերազմի 2-րդ աստիճանի, Կարմիր աստղի շքանշաններով: Երկ. Պատերազմի U խաղաղության մի քա– նի պրոբլեմների մասին, Ե., 1967:tKaBKa3- CKHH 4>POHT B 1914 – 1917 IT., E., 1971.
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Աշոտ Աարգսի (ծն. 19.7.1909, Թբիլիսի), հայ սովետական ագրոքիմիկոս: Դյուղատնտ. գիտ. դ–ր (1961), պրոֆեսոր (1963): ՍՄԿԿ անդամ 1939-ից: Ավարտել է Երևանի համալսարա– նի գյուղատնտ. ֆակուլտետը: 1939–41-ին և 1945–49-ին ղեկավար պաշտոններ է վարել «Հայպահածո», «Արարատ» տրեստ– ներում, եղել է սովետական տնտեսու– թյունների վարչության պետ: 1949-ից Խա– ղողագործության, գինեգործության և պտղաբուծության հայկ. ԴՀԻ–ում ագրո– քիմիայի և հողագիտության բաժնի վա– րիչն է (1950–52-ին ինստ–ի դիրեկտորի պաշտոնակատար): Հ–ի գիտ. աշխատանք– ները վերաբերում են բազմամյա տնկարկ– ների, հատկապես խաղողի վազի պարար– տացման, սնման ռեժիմի կանոնավորման միջոցով բույսերի սնկային հիվանդու– թյունների սահմանափակման և ցրտադի– մացկունության բարձրացման խնդիրնե– րին: Ուսումնասիրել է խաղողի և գինու որակի վրա պարարտանյութերի ազդեցու– թյան հարցերը, առաջարկել դրանց չա– փաքանակները և օգտագործման լավա– գույն ժամկետներ, ՀՍՍՀ այգիներում առաջին անգամ կիրառել է բարդ, հա– մակցված պարարտանյութեր և միկրո– տարրեր: Երկ. Խաղողի այգիների պարարտացումը, Ե., 1963: y,a;o6peHHe BjraorpaflHmcoB, M., 1965.
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Արա Արմենի (ծն. 28.3.1928, Երևան), հայ սովետական քան– դակագործ: ՀԱՍՀ ժող. նկարիչ (1977): ՍՄԿԿ անդամ 1954-ից: 1954-ին ավարտել է Երևանի գեղարվեստա–թատերական ինստ–ը (1974-ից՝ դասախոս): Կոմիտա– սին նվիրված դիպլոմային աշխատանքը 1955-ին դրվել է մեծ երգահանի գերեզ– մանին (բրոնզ): Հ. աշխատում է մոնու– մենտալ և հաստոցային քանդակագործու– թյան բնագավառներում, զբաղվում է նաև գրաֆիկայով: Դիմելով ազգային և այժ– մեական թեմատիկային, դիցաբանական և խորհրդանշական կերպարներին, հին հայկ. քանդակագործության ավանդույթ– ներին՝ Հ. ստեղծում է մոնումենտալ ձևե– Ա. Ա. Հարւււթյունյան րի մեջ ընդհանրացված կերպարներ, որոնք կապվում են բնությանը և քաղաքա– յին միջավայրին: Այդ հատկանիշները ար– տահայտվել են մոնումենտալ–դեկորա– տիվ ստեղծագործություններում՝ «Առյուծ» (1958, Դեղարդ, կոփածո պղինձ, բազալտ, ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան), «89-րդ հայկա– կան Թամանյան դիվիզիայի մարտիկնե– րին նվիրված հուշակոթող Սևաստոպո– լում» (1961, կոփածո պղինձ, գրանիտ, ճարտ.՝ Զ. Թորոսյան), աղբյուր–հուշար– ձաններում՝ «Սայաթ–Նովա» (1963, մար– մար, ճարտ.՝ է. Սարապյան), «Հայաս– տանի և էստոնիայի բարեկամությունը» (1964, տուֆ, ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան, Քանաքեռ), մայրաքաղաքի հս. և հվ. խոր– հըրդանշական մուտքերում՝ «Վահագն վիշապաքաղ» (1965, տուֆ, բազալտ, ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան) և «Արծիվ՝ շի– նարար» (1966, տուֆ, կոփածո պղինձ, ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան), «Երևան–Կար– րարա» աղբյուր–հուշարձան Կարրարա– յում (Իտալիա) և Երևանում (1965, տուֆ, ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան): Հ. տապանաքա– րի համար հնարամտորեն օգտագործել է կոթողի ձևերը՝ իր գրաֆիկական և պլաստիկական արտահայտչամիջոցներով (նկարիչ Ե. Թադևոսյանի տապանաքարը Երևանի պանթեոնում, 1961, գրանիտ, ճարտ.՝ Կ. Դրամբյան), ռեժիսոր Ա. Դու– լակյանի մահարձանը Երևանի պանթեո– նում (1962, բազալտ, ճարտ.՝ Ջ. Թորոս– յան), խաչքարի ձևը համադրել կլոր դի– մաքանդակի հետ (Սիսաք Մանուշյանի մահարձանը, 1978, տուֆ, բրոնզ, Փարիզ, Իվրի–Սյուր–Սեն): Հ. հանրապետու– թյունում առաջիններից էր, որ դիմեց քանդակագործության, ճարտարապետու– թյան, բնապատկերի տարածական համա– լիրներ ստեղծելու պրոբլեմին. Դ. Սուն– դուկյանի անվ. ակադեմիական թատրոնի շենքի մուտքի հարթաքանդակները (1966, ճարտ.՝ Ռ. Ալավերդյան), Դ. Սունդուկյա– նի հուշարձանը (1972) և «Ծովահարս» հարթաքանդակը (1976, երեքն էլ՝ տուֆ, Երևան), «Մայր–Հայաստան» մոնումենտը (1967, կոփածո պղինձ, ճարտ.՝ Ռ. Իսրա– յելյան): Հանրապետության ամենախոշոր ճարտարապետական–պլաստիկական ըս– տեղծագործությունը 1918-ի Սարդարա– պատի ճակատամարտին նվիրված հու– շահամալիրն է (1968, տուֆ, բազալտ, քանդ–ներ՝ Ա. Հարությունյան, Ս. Սանաս– յան, Ա. Շահինյան, ճարտ.՝ Ռ. Իսրայել– յան, Հոկտեմբերյանի շրջան), ուր օգտա– գործված են թևավոր ցուլեր (մուտք), արծիվների խումբ և խորհրդանշական, թեմատիկ հարթաքանդակներ՝ Հաղթա– նակի պատի վրա: Հ. առաջին անգամ հանրապետությունում հասարակական
