ցության, ոբ ձուն բոլոր կենդանիների ու բույսերի սկզբնաղբյուրն է, նրանից են առաջանում ոչ միայն ձվածինները, այլե կենդանածինները՝ կաթնասուններն ու մարդը: ՀԱՐՑ (Harz), լեռնազանգված Գերմանա– կան Դեմոկրատական և Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություններում: Բարձրությունը 1142 մ է (Բրոկեն լեռ): Կազմված է պալեոզոյի քվարցիտներից, գրանիտներից և թերթաքարերից, գա– գաթային մասը սարավանդատիպի է: Լանջերը մասնատված են էլբա և Վեգեր գետերով: Տարեկան տեղումները 1650 ւէմ են: Ծածկված է անտառներով: Նախալեռ– ները հերկված են: Կան պղնձի, արծաթի, ցինկի, կապարի հանքավայրեր: Զարգա– ցած է տուրիզմը:
ՀԱՐՑԱ&ՐՈՒՅՑ, հրապարակախոսական ժանր: Լրագրողի զրույցը մեկ կամ մի քանի անձանց հետ՝ հասարակական հրա– տապ նշանակություն ունեցող հարցերի շուրջ: Ստորաբաժանվում է երկու տեսակի, ա. հարցազրույց–հաղորդագրություն, որը հիմնականում հետապնդում է տեղեկատու նպատակ, և բ. հարցազրույց–կարծիք, որը մեկնաբանում է հայտնի փաստերն ու իրադարձությունները:
ՀԱՐՑԱՊՆԴՈՒՄ, դեպուտատի ներկայաց– րած պահանջը ենթակա պետական մար– միններին ու պաշտոնատար անձանց՝ պարզաբանումներ տալու իրենց գործու– նեության մասին: ՍՍՀՄ–ում և սոցիալիս– տական մյուս երկրներում Հ. պետ. մար– մինների նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու ձևերից է: ՍՍՀՍ Գերա– գույն սովետի դեպուտատն իրավունք ունի Հ–ով դիմելու ՍՍՀՍ Մինիստրների խորհրդին, մինիստրներին և Գերագույն սովետի կազմած մյուս մարմինների ղե– կավարներին, որին պարտավոր են պա– տասխանել ոչ ավելի, քան եռօրյա ժամ– կետում՝ ՍՍՀՍ Գերագույն սովետի տվյալ նստաշրջանում: Հայկ. ՍՍՀ դեպուտատը Հ–ով դիմում է համապատասխան մարմին– ներին՝ Հայկ. ՍՍՀ տնօրինությանը վե– րաբերող հարցերով: ՀՍՍՀ տեղական սո– վետի դեպուտատի՝ տվյալ գործադիր կո– միտեի, նրա մարմինների ու պաշտոնա– տար անձանց տնօրինությանը վերաբե– րող հարցերով պատասխան տալու պար– տավորություն է առաջանում տվյալ սովե– տի առաջիկա նստաշրջանում, իսկ պա– տասխանի նախապատրաստման համար ավելի շատ ժամանակ պահանջվելու դեպ– քում՝ սովետի սահմանւսծ ժամկետում: Բուրժ. պետություններում Հ. օգտագոր– ծում են ընդդիմադիր կուսակցություննե– րը: Խաչատրյան
ՀԱՐՑԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ քրեական և քա– ղաքացիական դատավարությունում քննչա– կան կամ դատական գործողություն, որով ձեռք են բերվում և արձանագրվում գործի համար նշանակություն ունեցող տվյալ– ներ (ցուցմունքներ): Քրեական դատավա– րությունում Հ–յան իրավունքը վերապահ– ված է քննիչին, հեաա&նություն կատա– րող անձին, դատախազին, ղւսաւսկան քննության փուլում և քաղաքացիական դատավարությունում՝ դատարանին: Եթե անձը չի տիրապետում այն լեզվին, որով կատարվում է դատավարությունը, նրա Հ. կատարվում է թարգմանչի միջոցով: Մինչև 14, իսկ քննիչի հայեցողությամբ՝ մինչև 16 տարեկանների Հ–յանը հրավիր– վում է մանկավարժ: Անհրաժեշտության դեպքում Հ–յանը կարող են հրավիրվել նաև ծնողներն ու անչափահասի այլ օրի– նական ներկայացուցիչները: Նախաքննու– թյան փուլում յուրաքանչյուր Հ–յան մասին կազմվում է արձանագրություն, իսկ դա– տական քննության արդյունքներին վերա– բերող մասում՝ դատական նիստի արձա– նագրո ւթյուն:
ՀԱՐՈՒԹ, գյուղ Արևմտյան Հայաստանում, Վանի վիլայեթի Խիզանի գավառի Մամըռ– տանքի գավառակում: 1909-ին ուներ 9 ընտանիք հայ բնակիչ, զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահու– թյամբ: Նրանց մի մասը զոհվել է 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ: Փրկվածները բնա– կություն են հաստատել տարբեր երկըր– ներում:
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, գյուղ Արևմտյան Հայաս– տանում, Վանի վիլայեթի Արճեշի գավա– ռում: 1909-ին ուներ 15 տուն հայ բնակիչ, զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահությամբ: Նրանց մեծ մասը զոհվել է 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ: Փրկվածները տարագրվել են տարբեր երկրներ:
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՍ ԴՈ ՄԵՐ, գյուղ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Մարտա– կերտի շրջանում, շրջկենտրոնից 44 կմ հարավ–արևմուտք, Թարթառ գետի ձախ ափին: Միավորված է Վերին Հոռաթաղի կոլտնտեսության հետ: Ունի միջնակարգ դպրոց, ակումբ, գրադարան, կինո: Հ–ի շրջակայքում պահպանվել են հին գյուղա– տեղիներ, զերեզմանատներ, կիսավեր եկեղեցիներ, XII–XIII դդ. խաչքարեր:
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Ալեքսանդր Գրիգորի (ծն, 28.9.1920, Երևան), հայ սովետական կոմպոզիտոր: ՍՍՀՍ ժող. արտիստ (1970): ՍՄԿԿ անդամ 1952-ից: 1941-ին ավարտել է Երևանի Կոմիտասի անվ. կոնսերվատո– րիայի ստեղծագործության (դասատու– ներ՝ Ա. Բարխուդարյան, Վ. Տալյան) և դաշնամուրի (դասատու՝ Օ. Բաբասյան) բաժինները: 1946–48-ին կատարելագործ– վել է Մոսկվայի Հայ մշակույթի տանը կից ստուդիայում Գ. Ի. Լիտինսկու, Ն. Ի. Պեյկոյի, Վ. Ա. Ցուկերմանի մոտ (այդ տարիներին գրել է պոլիֆոնիկ սոնատ, 1946, լարային կվարտետ, 1947, «Ձոն և քայլերգ» սիմֆոնիկ նվագախմբի համար, 1947): 1954-ից Հայֆիլհարմոնիայի գեղ. ղեկավարն է: 1962-ից Երևանի կոնսեր– վատորիայում դասավանդում է ստեղծա– գործություն (պրոֆեսոր՝ 1977-ից): Առա– ջին ծավալուն երկերից են դաշնամուրի կոնցերտը (դիպլոմային աշխատանք, 1941, որը Ա. Խաչատրյանի ստեղծագործության որոշ առանձնահատկություններին առընչ– վելով հանդերձ, կրում է ինքատիպության գծեր) և «Մեր գործն արդար է» նախերգան– քը սիմֆոնիկ նվագախմբի համար (1942): Հ–ի ստեղծագործական սկզբունքները առավել ցայտուն դրսևորվեցին սովետա– կան երաժշտության տվյալ ժանրի նշա– նավոր նմուշներից, մեկում՝ «Հայրենիք» հնգամաս կանտատում (խոսք՝ Ա. Գրա– շու և Սարմենի, 1948, ՍՍՀՄ պետ. մրցա– նակ, 1949), որը առանձնանում է ազգա– U. Գ. Հարությունյան յին դասական երաժշտության, գեղջկա– կան և գուսանական երգի հետ սերտ կա– պով, մեղեդիական լայն շնչով, ճկուն, յուրահատուկ ռիթմով, ազգային վառ կո– լորիտով, կառուցվածքի հստակությամբ: Հ–ի խոշոր կտավի երկերից են՝ «Տոնական նախերգանք»-ը (1949), ձայնի (1950), շե– փորի (1950), վալդհոռնի (1962) և հոբոյի (1977) կոնցերտները, «Հայկական ռապ– սոդի ա»-ն երկու դաշնամուրի համար (հա– մահեղինակ՝ Ա. Բաբաջանյան, 1950), «Մեր հին երգերը» ռապսոդիան դաշնա– մուրի և նվագախմբի համար (1975), «Հա– յաստանի պարերը» սիմֆոնիկ սյուիտը (1952), Սիմֆոնիան (1957), «Ասք հայ ժո– ղովրդի մասին» քառամաս վոկալ–սիմֆո– նիկ պոեմը մենակատարի, ասմունքողի, երգչախմբի և սիմֆոնիկ նվագախմբի հա– մար (1961), Սիմֆոնիետը կամերային նվագախմբի համար (1966), «Սայաթ–Նո– վա» օպերան (1966–68, առաջին բեմ.՝ 1969, Երևան, 1973-ին՝ Բաքու, ՀՍՍՀ պետ. մրցանակ, 1971), «Մեծապատիվ մուրաց– կաններ» երաժշտական կոմեդիան (1972), «Թեմա և վարիացիաներ» շեփորի և նվա– գախմբի համար (1974), «Պոեմ» թավջու– թակի և նվագախմբի համար (1974), կոն– ցերտինո՝ դաշնամուրի (1951) և թավջու– թակի (1973), Կոնցերտ–ֆանտազիա 5 փողային նվագարանների համար (1964): Հայկ. սիմֆոնիզմի զարգացման գործում կարևոր նշանակություն է ունեցել Հ–ի Սիմֆոնիան, որտեղ ազգային սիմֆոնիկ երաժշտության, մասամբ՝ Ա. Ապենդիար– յանի ավանդույթներին միահյուսվել են բեթհովենյան սիմֆոնիզմի առանձնա– հատկություններ (երաժշտ. մտքի նպատա– կասլաց զարգացում ու հակիրճ շարա– դրանք ևն), աչքի է ընկնում մոնումենտա– լությամբ, դրամատիկական հագեցվածու– թյամբ: Դրամատիզմը հատուկ է նաև «Ասք հայ ժողովրդի մասին» երկին, որը հայ ժողովրդի փորձություններով լի անցյալի և վերածնված ներկայի մի յուրահատուկ պատում է՝ արտահայտված խորապես տպավորվող կերպարների վառ կոնտ– րաստների միջոցով: «Սայաթ–Նովա»-ն քնարական–դրամատիկական օպերա է, որտեղ հեղինակը ստեղծագործաբար օգ– տագործել է մեծ աշուղի մի քանի երգեր: Օպերային բնորոշ է մեղեդիական հարըս– տությունը, մասսայական տեսարանների գունագեղությունը, երաժշտական լեզվի պարզությունը: Սիմֆոնիետում Հ. դիմել է նեոկլասիցիգմի սկզբունքներին, գտնե– լով նոր արտահայտչամիջոցներ: Փոքր կտավի երկերից են՝ «Ձոն Լենինին» (խոսք՝ Լ. Դուրյանի, 1967, ՀՍԱՀ պետ. մրցանակ, 1971), «Հայրենիքիս հետ» (խոսք՝ Հ. Թումանյանի, 1969), «Ռուս
