իշխող Աբլղարիբ Արծրունին Օշինին պար– գեեց Լամբրոն բերդը՝ շրջակա հողերով ու գյուղերով հանդերձ, որտեղ նրա հաջորդ– ները, գործակցելով Բյուզ. կայսրությանը, ժառանգաբար իշխեցին մինչև XIII դ. սկիզբը: Օշինին հաջորդեց որդին՝ Հե– թում Բ իշխանը (XII դ. առաջին կես), որը Լամբրոնը, որպես ժառանգություն, թողեց ավագ որդուն՝ Օշին Բ–ին, իսկ Պապեոոն բերդը և շրջակայքը՝ կրտսերին՝ Սմբատ Նաթանայելյանին: Դստերը կնության տվեց Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Բ Պահ– լավունու (1113–1166) եղբորը՝ Վասիլին (Գրիգոր Մագիստրոս Բջնեցու թոռը): Ռուբինյան Մեծ իշխան Թորոս Բ–ի դեմ Բյուզանդիային զինակցող Սմբատը մար– տում սպանվեց (1152), իսկ Օշին Բ գերե– վարվեց: Պապեռոնում Սմբատին հաջոր– դեց որդին՝ Բակուրանը, որը քրոջը՝ Ռի– թային, կնության էր տվել Թորոս Բ–ի եղ– բայր Ստեփանե իշխանին: Վերջինիս սպա– նությունից (1165) հետո նրա զավակներ Ռուբենը և Լևոնը դաստիարակվեցին Բա– կուրանի խնամատարությամբ՝ Պապեռո– նում: Բակուրանին հաջորդեց եղբայրը՝ Վասակ իշխանը: Օշին Բ ազատվեց Թո– րոսին 40 հզ. ոսկի փրկագին վճարելուց և մանկահասակ որդի Հեթումին (ծն. 1151) պատանդ թողնելուց հետո: Օշին Բ–ի կրտսեր որդին էր Ներսես Լամբրոնացին (ծն. 1153), դուստրերը՝ Տալիթան և Շու– շանը: Հեթում Գ իշխանը, ամուսնանալով Թորոս Բ–ի դաոեր հետ, ազատվեց պա– տանդությունից և 1175-ին հորից ժառան– գեց Լամբրոնի իշխանությունը: Ռուբին– յան իշխաններ Սլեհի և Ռուբեն Բ–ի՝ Լամ– բրոնը գրավելու փորձերն ավարտվեցին անհաջողությամբ: 1201-ին Լևոն ԲՄեծ թա– գավորը խնամիանալու պատրվակով Հե– թում Գ–ին հրավիրեց Տարսոն, ձերբակա– լեց նրան և առանց մարտի գրավեց Լամբ– րոնը: Հեթում Գ այնուհետև նվիրվեց կրոնավորության՝ կրելով Հեղի նոր անու– նը (մահ. 1212-ի և 1218-ի միջև): Պապե– ռոնի տեր Վասակ իշխանի որդի Կոսաան– դինը դարձավ Հայոց բանակի սպարա– պետը, իսկ Լևոն Բ Մեծի մահից (1219) հետո՝ պետության խնամակալը (պայլ): 1126-ին Կոստանդինը որդուն՝ Հեթումին (տես Հեթում Ա) պսակելով Լևոն Բ–ի գահաժառանգ դուստր Զաբելի հետ, նրան հռչակեց Հայոց թագավոր, որը և դարձավ Հ–ի արքայատան հիմնադիրը: Կոստան– դինի ավագ որդի Մմբատը նշանակվեց սպարապետ (տես Սմբաւո Սպարապետ), մյուս որդիներից Լևոնը կարգվեց բանակի սպառազինման և մատակարարման հրա– մանատար՝ մարաջախտ, Օշինը՝ պայլ և Կոռիկոսի բերդատեր, Բարսեղը՝ Մսի ար– քեպիսկոպոս և Դրազարկի վանահայր: Հեթում–Հեղու կրտսեր որդուն՝ Կոսաան– դին Լամբրոնացուն, շնորհվեց թագադրու– թյան գործակալությունը: Սրա որդու՝ Հեթում իշխանի դուստրերից Կիռ Աննան (Կեռան) ամուսնացել էր Հեթում Ա թագա– վորի գահաժառանգ որդի Լևոնի, իսկ Ալիծը՝ Կիպրոսի թագավորության սենես– կալ Փիլիպպոս Իբլինացու հետ: Հեթում իշխանի եղբայր Օշինը 1274–94-ին վարել է մարաջախտության գործակալությունը: Մարաջախտի պաշտոնը հաջորդաբար վա– րեցին նաև նրա որդիներ Հեթումը (1294– 1307) և Սմբատը (1307–14): Հ–ի իշխան– ներից այնուհետև հիշատակվում են Հե– թում Պատմիչը, նրա որդիներ Կոստանդին Սպարապետը և Կոռիկոսի տեր Օշին պայլը, որոնք 1329-ին սպանվեցին Լևոն և թագավորի հրամանով: Հ–ի արքայատան գահացանկը. Հեթում Ա (1226-69), Լևոն Գ (1269-89), Հեթում Բ (1289–96, 1299–1301), Սմբատ (1296–98), Կոստանդին Բ (1298–99), Լևոն Դ (1301-08), Օշին (1308–20), Լևոն և (1320–42): Վերջինիս մահից հետո ընդհատվեց Հ–ի իշխող տոհմաճյուղը (արական գծով): Իշխանների խորհրդի որոշմամբ թագավոր հռչակվեց Հ–ի հեռա– վոր ազգական, Նղրի բերդապետ և մեծ մարաջախտ Կոստանդին Դ, որին հաջոր– դեց հորեղբորորդի Կոստանդին Ե: Գրկ. Ա լ ի շ ա ն Ղ–, Սիսուան, Վնւո., 1885: Տեր–Ղ ազարյան Հ., Հայկական Կիլիկիա, Անթիլիաս, 1966: MuicaejiHH T. I*., Hcto- pHa KHjiHKHHCKoro apMHHCKoro rocyaapcTBa, E., 1952. Մ. Կատվաչյան
ՀԵԼԻԱԴԵ–ՌԸԴՈհԼԵՍԿՈՒ Ցոն (Heliade- Radulescu Jon, 1802–1872), ռումին լու– սավորիչ, գրող, բանասեր, պատմաբան: Հիմնադրել է ռում. թատրոնը, տպագրա– կան գործը, սկզբնավորել լրագրությունը: Եղել է հեղափոխական ժամանակավոր կառավարության անդամ (1848), Ռումինա– կան գրական ընկերության (1866) հիմնա– դիրը, Ռումինիայի ակադեմիական ընկե– րության (1867, 1879-ից՝ Ռումինական ակադեմիա) առաջին պրեզիդենտը: Գրել է «Մի գիշեր Տըրգովիշտեի ավերակնե– րում» (1836) չափածո եղերերգությունը, «Սուրբ ամրոց» (1841), «Իմ սիրելի ստվեր– ները» (1844) պոեմները ևն: Լավագույն երկը «Թևավոր ոգի» (1844) բալլադն է, որի նյութը վերցված է ժող. բանահյուսու– թյունից: Գիտական աշխատություններից են «Բանաստեղծության կանոններ կամ քերականություն»-ը (1831), «Ընդհանուր բանաստեղծության ամբողջական դաս– ընթաց»^ (հ. 1–3, 1868–70), «Ռումինա– ցիների պատմությունը» (1870): Հ–Ռ. սերտ կապերի մեջ է եղել ժամանակի ռումինա– հայ հեղափոխականների հետ, իր հրա– տարակած պարբերականներում հաճախ անդրադարձել հայերին: Երկ. KpbiJiaTbm pyx, b c6.: AHTOJioraa py- MbiHCKon no33Hii, M., 1958. Ս, Քոչանշյան
ՀԵԼԻԿՈՊՏԵՐ (< հուն. eU£, սեռական հոլով eXiKog – պարույր, պտուտակ և jttepdv ~ թև), ուղղաթիոի հնացած ան– վանումը:
ՀԵԼԻՈ… (< հուն. rjXiog –արեգակ), բարդ բառերի սկզբնամաս, որը ցույց է տալիս առնչությունը Արեգակի, արեգակ– նային էներգիայի հետ (օրինակ, Հեչիո– ւոեխնիկա):
ՀԵԼԻՈԵՐԿՐԱՖԻ&ԻԿԱ (հեփո… և երկ– րաֆիզիկա), գիտության բնագավառ, որն ուսումնասիրում է Արեգակի վրա տեղի ունեցող պրոցեսների ազդեցությունը երկ– րաֆիզիկական երևույթների վրա: Հան– դարտ Արեգակի (նրա վրա ակտիվ պրո– ցեսների բացակայության դեպքում) ճա– ռագայթումը բաղկացած է սպեկտրի բո– լոր դիապազոններում (ռենտգենյան, ուլտրամանուշակագույն, տեսանելի, ին– ֆրակարմիր և ռադիո), ըստ ժամանակի հաստատուն էլեկտրամագնիսական ճա– ռագայթումից և կորպուսկուլների (հիմ– նականում էլեկտրոնների ու պրոտոննե– րի) թույլ հոսքից՝ այսպես կոչված արե– գակնային քամուց: Թվարկված բաղադրիչ– ներից Երկրի մակերևույթ են հասնում միայն տեսանելի և ռադիոճառագայթում– ները: Առաջինը կրում է տրոպոսֆերա ու ջրոլորտ մտնող և դրանց ջերմային ու դինամիկական ռեժիմը որոշող էներգիա– յի հիմնական քանակությունը: Ուլտրա– մանուշակագույն և ռենտգենյան ճառա– գայթումներն իոնացնում են մթնոլորտի վերին շերտերը (ստեղծում են իոնոսֆե– րան) և այդպիսով հնարավոր դարձնում կարճալիք ռադիոկապը մեծ հեռավորու– թյունների վրա: Կորպուսկուլային ճառա– գայթումը մասնիկներով համալրում է Երկ– րի ճառագայթային գոաիները և Արեգակի հակադիր կողմում ձգվող Երկրի մագնի– սոլորտի պոչը: Արեգակի վրա ակտիվ պրոցեսների երե– վան գալուն զուգընթաց ուժեղանում է սպեկտրի ռենտգենյան, ուլտրամանուշա– կագույն ու ռադիոդիապազոններում ճա– ռագայթումը, և արտանետվում են (նեղ մարմնային անկյունով) մի քանի հարյուր կմ/վրկ և ավելի արագությամբ կորպուս– կուլային հոսքեր: Կարճալիք ճառագայթ– ման ուժեղացումը մեծացնում է իոնոսֆե– րայի շերտերի խտությունը, որը Երկրի լու– սավորված կողմում հանգեցնում է կար– ճալիք ռադիոկապի թուլացման կամ ընդ– հատման և երկարալիք ռադիոկապի բա– րելավման: Հագեցնելով ճառագայթային գոտիները, կորպուսկուլները դրանց ում արագանում են և թափանցում Երկրի մթնոլորտ՝ մինչև իոնոսֆերայի խորքերը (մերձբևեռային շրջաններում): Ընդ որում տեղի է ունենում անոմալ իոնացում, որը հանգեցնում է ռադիոկապի ուժեղ խաթա– րումների, բևեռափայլերի, ուժեղացնում է գիշերային երկնքի լուսարձակումը (կոր– պուսկուլներով օդի ատոմների գրգռվելու հետևանքով), առաջացնում մագնիսական փոթորիկներ: Իրենց հերթին, մագնիսա– կան դաշտի տատանումների հետևանքով տարբեր սարքերի հաղորդիչներում առա– ջանում են երկրային և ինդուկցիոն հո– սանքներ, որոնք խանգարում են այդ սար– քերի աշխատանքին:
ՀԵԼԻՈԿԵՆՍԱԲԱՆՈՒԹՏՈհն (հեփո… և կենսաբանություն), կենսաֆիզիկայի բա– ժին. ուսումնասիրում է Արեգակի ակտի– վության փոփոխությունների ազդեցու– թյունը երկրային օրգանիզմների վրա: Հ–յան հետազոտություններն ընդգրկում են. 1. կենսաբանական որոշակի ցուցա– նիշն երի Փոփոխությունների և Արեգակի ակտիվության տատանումների կոռելյա– ցիայի ուսումնասիրությունները, 2. արե– գակնային ակտիվության առանձին գոր– ծոնները մոդելավորող պայմանների ազ– դեցության փորձարկումը կենսաբանա– կան տարբեր օբյեկտների վրա: Հ–յան առաջին լաբորատորիան կազմակերպվել է 1968-ին, ՍՍՀՄ–ում (Իրկուտսկ): Հ. սեր– տորեն առնչվում է կենսաբանության մյուս ճյուղերի, բժշկագիտության, տիեզերա– կան կենսաբանության, աստղագիտու– թյան և ֆիզիկայի հետ: Հիմնական խնդիր– ները կենդանի օրգանիզմի վրա ազդող
