խանիկական և սիմետրիայի հատկու–
թյուններով միջանկյալ տեղ են գրավում
ամորֆ հեղուկների և բյուրեղային պինդ
մարմինների միջև: Հայտնագործել է ավս–
տրիացի բուսաբան Ռայնետցերը (1888):
Տարբերում են թերմոտրոպ և լիոտրոպ
Հ. բ.: Առաջինները մաքուր նյութեր են,
որոնք մեզոմորֆ վիճակում են գտնվում
միայն ջերմաստիճանի որոշակի միջա–
կայքում: Օրգանական որոշ նյութեր, օրի–
նակ, հալման պրոցեսում նախքան իզո–
տրոպ հեղուկ ֆազին անցնելը, փոխարկ–
վում են այնպիսի միջանկյալ ֆազի, որում
նրանք հեղուկների պես հոսուն են և
բյուրեղների նման օժտված են օպտիկա–
կան անիզոտրոպ հատկություններով
(պարաազօքսիանիզոլը 114–135°Շ–ի մի–
ջակայքում, ազօքսիբենզոյական թթվի
էթիլ եթերը՝ 100–120°C, խոլեսթերինի
պրոպիլ եթերը՝ 102–116°C են): Լիոտրոպ
Հ. բ. են հիմնականում օրգանական նյու–
թերի՝ մակերևութային ակտիվ նյութերի,
Մոլեկուլների դասավորության բնույթը նե–
մաաիկներում (ա) և սմեկաիկներում (բ)
պոլիմերների, լիպիդների, սինթետիկ պո–
լիպ եպտիդների լուծույթները խիստ որո–
շակի լուծիչներում: Հ. բ. են գոյացնում
այն նյութերը, որոնց մոլեկուլները կամ
դրանց խմբերը խիստ ձգված են և սովո–
րաբար ունեն փայտիկների, երկար պա–
րուրաձողիկների կամ ձգված թիթեղիկ–
ների ձև: Հայտնի է Հ. բ–ի երկու հիմնա–
կան տեսակ՝ նեմատիկներ և
սմեկտիկներ: Նեմատիկները բնո–
րոշվում են մոլեկուլների երկայնական
առանցքների որոշակի ուղղվածությամբ,
լայնական առանցքների կարգավորվա–
ծությունը բացակայում է: Այդ պատճառով
էլ դրանք օպտիկական միառանցք միջա–
վայր են Հնկ. ա) և մածուցիկությամբ քիչ
են տարբերվում նյութի ամորֆ վիճակից:
Տարածական կարգավորվածության բա–
ցակայությունն էլ հենց ապահովում է
մոլեկուլների համընթաց շարժման ազա–
տությունը, հետևաբար և՝ նեմատիկների
հոսունությունը: Մմեկտիկները տարածա–
կան կարգ ունեն միայն մեկ ուղղությամբ:
Դրանք շերտավոր կառուցվածքներ են
և կազմում են իրար վրա դասավորված ու
մեկը մյուսից հավասար հեռավորությամբ
բաժանված երկչափ շերտերի խմբեր (նկ.
բ): Հ. բ–ի մեկ ուրիշ տեսակում՝ խ ո լ և ս–
թ և ր ի կ ն և ր ու մ, ևս բացակայում է
տարածական կարգավորվածությունը:
Դրանք (օրինակ, խոլեսթերինի պրոպի–
լեթերը) նույնպես պարբերական շերտա–
վոր կառուցվածքներ են, ընդ որում, մո–
լեկուլների կողմնորոշման ուղղությունը
շերտից շերտ փոխվում է պարուրաձև, տե–
սանելի լույսի ալիքի երկարության ար–
ժեքին մոտ քայլով (^3000 A): Շերտերի
պարբերականությունը բերում է տեսա–
նելի լույսի բրեգյան անդրադարձման:
Անդրադարձվող լույսի ալիքի երկարու–
թյունը (գույնը) կախված է պարույրի քայ–
լից, իսկ վերջինս խիստ զգայուն է ջեր–
մաստիճանի՜ աննշան փոփոխությունների
նկատմամբ: Հ. բ–ի և մասնավորապես
խոլեսթերիկների արտաքին ազդեցու–
թյունների նկատմամբ զգայուն անիզո–
տրոպ ֆիզիկական հատկություններն ու
ջերմաստիճանից կախված գունափոխու–
թյան հատկությունը լայն կիրառություն
են գտել ինչպես բժշկության մեջ (կտըր–
վածքներ և ուռուցքներ հայտնաբերելու
համար), այնպես էլ տեխնիկայի բազմա–
թիվ բնագավառներում (թվային և տառա–
յին ինդիկատորներում, միկրոշղթանե–
րում տաք կետերը գտնելու, ինֆրակար–
միր ճառագայթները տեսանելի դարձնե–
լու համար ևն): Կիրառական մեծ հետա–
քըրքրություն են ներկայացնում նաև լիո–
տրոպ Հ. բ.: Պարզված է, որ կենսաբանա–
կան մի շարք համակարգերի (մասնավո–
րապես թաղանթների) ֆիզիկաքիմիական
ու կենսաբանական ֆունկցիաները պայ–
մանավորված են դրանց հեղուկ բյուրեղա–
կան վիճակով: Հաստատված է, որ մոլե–
կուլում չհագեցած կապեր պարունակող
մի շարք Հ. բ–ի պոլիմերմամբ կարելի է
ստանալ հեղուկ բյուրեղական հատկու–
թյուններով օժտված պոլիմերներ: Ընդ
որում, կարելի է սինթեզել «նախապես
տրված հատկություններ ունեցող պոլի–
մեր», եթե այդ հատկությունները հաղորդ–
վեն պոլիմերման ենթակա հեղուկ բյու–
րեղական համակարգին:
Գբկ. Hhcthkob H»I, 2KnflKne KpHC-
Tajuibi, M., 1966; 2Kn,n;Kne KpHCTajuiM, nep.
c cfrpaHu;., «IIpHpofla», 1972, N° 2; Ո. fle
2K e h, On3HKa hchakhx KpHCTajuioB, nep. c
amvi., M., 1977. Ս. ՊեաբոպաԱ
ՀԵՂՈՒԿ ԴԻԷԼԵԿՏՐԻԿՆԵՐ, հեղուկներ, որոնց տեսակարար էլեկտրական դիմա– դրությունը գերազանցում է 1010 օհմ–սմ էլեկտրական դաշտում Հ. դ. բնութագըր– վում են բևեռացմամբ և դիէլեկտրիկ կո– րուստներով, իսկ ուժեղ դաշտերում տեղի է ունենում ծակում (տես Դիէչեկւորքւկներ): Հ– Դ՜Ի էլեկտրահաղորդականությունը պայմանավորված է հեղուկի սեփական և խառնուկային մոլեկուլների դիսոցման հե– տևանքով գոյացած իոններով: Հ. դ. կա– րևոր նշանակություն ունեն էլեկտրատեխ– նիկայում: Ավելի շատ օգտագործվում են էլեկտրամեկուսիչ հանքայուղերը: Ըստ քիմ. բաղադրության՝ դրանք տարբեր ածխաջրածինների խառնուրդներ են (e^ ^2,2՝–2,4): Լայնորեն կիրառվում են նաև սինթետիկ Հ. դ. (սիլիցիում– և ֆտորօր– գանական միացություններ):
ՀԵՂՈՒԿ ԽԱՌՆՈՒՐԴՆԵՐ, հ և ղ ու կ հա– մակարգեր, ֆիզքիմիական համա– կարգեր, որոնք ջերմաստիճանային որո– շակի տիրույթում և բաղադրիչների ցան– կացած հարաբերության դեպքում պահ– պանում են հեղուկ վիճակը: Առավել լավ ուսումնասիրված են երկբաղադրիչ Հ. խ. (կրկնակի կամ բինար Հ. խ.): Տվյալ ջեր– մաստիճանում և ճնշման տակ երկու հե– ղուկների Փոխադարձ լուծելիությունը կա– րող է լինել՝ ա. անսահմանափակ (օրի– նակ, ջուր–էթիլսպիրտ, բենզոլ–տոլուոլ), բ. սահմանաՓակ (օրինակ, 20°Շ–ում ջրում ըստ զանգվածի 6,48% դիէթիլեթեր է լուծ– վում, իսկ դիէթիլեթերում՝ 1,2% ջուր), գ. գործնականորեն բացակայում է (օրինակ, ջուր–սնդիկ): Ջերմաստիճանի բարձրաց– ման (իջեցման) հետ երկու հեղուկների Փոխադարձ լուծելիությունը կարող է մե– ծանալ և, հասնելով լուծելիության վերին (համապատասխանաբար ստորին) կրի– տիկական ջերմաստիճանին, լուծելիու– թյունը դառնում է անսահմանափակ: Կըրկ– նակի հեղուկ համակարգերի մածուցի– կության իգոթերմերը մոտավորապես ուղիղ են, եթե բաղադրիչներն ասոցված ու դիսոցված չեն, հակառակ դեպքում բա– ղադրության առանցքի նկատմամբ գոգա– վոր են կամ՝ ուռուցիկ: Չդիսոցվող միացության առաջացման դեպքում մածուցիկության իզոթերմը ազմված է երկու ճյուղից, որոնք հատ– վում են սինգուլյար կետում, քիմիական միացության բաղադրությանը համապա– տասխանող աբսցիսով:
ՀԵՂՈՒԿ ԿԻՍԱՀԱՂՈՐԴԻՉՆԵՐ, նյութեր, որոնք հեղուկ վիճակում օժտված են կիսա– հաղորդիչների հատկություններով: Հալ– ման պրոցեսում կիսահաղորդիչների մեծ մասի (Si, Ge ևն) էլեկտրահաղորդակա– նությունը զգալիորեն աճում է՝ հասնելով մետաղներին բնորոշ արժեքների, իսկ որոշ մասինը՝ նվազում (HgSe) կամ մնում նույնը (Sb2, Se3 ևն): Հեղուկ վիճակում պահպանվում է դրանց էլեկտրահաղորդա– կանության ջերմաստիճանային կախման կիսահաղորդչային բնույթը: Գոյություն ունեն նաև մի շարք Հ. կ., որոնք ջերմաս– տիճանի բարձրացմանը զուգընթաց կորց– նում են կիսահաղորդչային հատկություն– ները և նմանվում մետաղների: Օրինակ, Te– Se համաձուլվածքները պինդ վի– ճակում և հալվելիս կիսահաղորդիչ են: Հետագա տաքացման ժամանակ Te-ով հարուստ համաձուլվածքի հաղորդակա– նությունն արագ մեծանում է (այն դառ– նում է մետաղ), իսկ Se-ով հարուստ հա– մաձուլվածք ինը, ընդհակառակը, նվա– զում:
ՀԵՂՈՒԿ ՄԵՏԱՂՆԵՐ, բնորոշ փայլով անթափանց հեղուկներ, որոնք օժտված են լավ ջերմահաղորդականությամբ, էլեկտրահաղորդականությամբ և պինդ մե– տաղների այլ առանձնահատկություննե– րով: Հ. մ. են բոլոր հալված մետաղները և դրանց համաձուլվածքները: Որոշ ոչ մե– տաղներ (P, C, B) դառնում են Հ. մ. բարձր ճնշումների տակ: Մթնոլորտային ճնշման և սենյակի ջերմաստիճանի պայմաննե– րում հեղուկ է միայն սնդիկը, հալվում է –38,9°C-nuf: Մածուցիկությամբ, մակե– րևութային լարվածությամբ և դիֆուզիա– յով Հ. մ. նման են մյուս հեղուկներին: Հ. մ–ի էլեկտրահաղորդականությունը, ինչպես և պինդ մետաղներինը, էլեկտրո– նային է: Հալման պրոցեսում մաքուր մե– տաղների էլեկտրահաղորդականությունը փոքրանում է 1,5–3 անգամ և ջերմաստի– ճանի հետագա բարձրացմանը զուգըն– թաց գծայնորեն նվազում: Բացառություն են կազմում երկարժեք Հ. մ., որոնց էլեկ– տրահաղորդականությունը ջերմաստի–^ ճանի բարձրացման հետ նվազում է և անցնում մինիմումով: Հալման ժամա– նակ մետաղների ջերմահաղորդականու–
