ձայնային ալիքների տարածումը իրական
ջրային միջավայրում (օվկիանոսներում,
ծովերում, լճերում): Ջրում ձայնն ավելի
ուշ է մարում, քան, ասենք, օղում, այդ
պատճառով ստորջրյա ձայնի տարածման
հեռահարությունը մեծ է: Ընդ որում լա–
բորատոր փորձերում վերջինս ավելի մեծ
է ստացվում, քան բնական պայմաննե–
րում: Պատճառն այն է, որ բնական պայ–
մաններում դրսևորվում են ձայնի բեկու–
նակությունը, ցրումն ու կլանումը: Բե–
կունակությունը պայմանավորված է ջրի
հատկությունների անհամասեռությամբ,
Նկ .1. ձայնի բեկունակությունը
ջ ր ու մ. ա–ամռանը, p –ձմռանը: Ձախից՝
արագության Փուիոխությունը խորությունից
կախված
Նկ.2. ձայնի տարած ու մը ստոր–
ջրյա ձայնային անց ու ղի ու մ. ա–
ձայնի արագության Փովւոխությունը խորու–
թյունից կախված, p–- ճառագայթն երի ընթաց–
քը ձայնային անցուղիում
այսինքն, խորությունից կախված՝ հիդրոս–
աատիկ ճնշման, աղայնության և ջերմաս–
տիճանի ՓոՓոխությամբ: Ձայնի տարած–
ման արագությունը ջրում կախված է նաև
տարվա եղանակից, օրվա ժամից ևն:
Հորիզոնի նկատմամբ որոշ անկյուն կազ–
մող ձայնային ճառագայթները թեքվում են,
ընդ որում թեքման ուղղությունը կախված
է միջավայրում ձայնի արագությունների
բաշխումից (նկ. 1): Ամռանը, երբ ջրի
վերին շերտերն ավելի տաք են, քան
ստորին շերտերը, ճառագայթները թեք–
վում են դեպի ներքև և հիմնականում
անդրադառնում հատակից՝ կորցնելով
էներգիայի զգալի մասը: Զմռանը, ընդ–
հակառակը, վերին շերտերը սառչում են,
և ճառագայթները թեքվում են դեպի վերև՝
բազմակի անդրադարձման ենթարկվելով
ջրի մակերևույթից, էներգիայի կորուստն
այս դեպքում զգալիորեն ավելի քիչ է:
Այդ պատճառով ձմռանը ձայնի տարած–
ման հեռահարությունն ավելի մեծ է, քան
ամռանը: Բեկունակության հետևանքով
գոյանում են, այսպես կոչված, մեռյալ գո–
տին եր (ստվերի գոտիներ, նկ. 1, ա), այ–
սինքն՝ աղբյուրից ոչ հեռու գտնվող տի–
րույթներ, որտեղ լսելիությունը բացակա–
յում է: Բեկունակության առկայությունը
կարող է հանգեցնել նաև ստորջրյա ձայ–
նի տարածման հեռահարության մեծաց–
մանը (գերհեռահարությու ն):
Առաջանում է ստորջրյա յուրատեսակ ձայ–
նային անցուղի, որը հնարավորություն է
տալիս նույնիսկ միջին ինտենսիվության
ձայնը գրանցել հարյուր և հազարավոր կմ
հեռավորությունից: Այդ անցուղու առանց–
քից շեղված ճառագայթները բեկունակու–
թյան հետևանքով ձգտում են նորից ընկ–
նել անցուղու մեջ (նկ. 2): Բարձր հաճախա–
կանության ձայնի (ուլտրաձայն) տարած–
ման վրա ազդում են բնական ջրամբար–
ներում առկա մանր անհամասեռություն–
ները՝ միկրոօրգանիզմները, գազի պղպը–
ջակները ևն, որոնք կլանում կամ ցրում
են ձայնային ալիքները և կրճատում նը–
րանց տարածման հեռահարությունը: Այս
հանգամանքով է պայմանավորված ստոր–
ջրյա ոհերրերացիայի երևույթը, որը խան–
գարիչ դեր է կատարում Տ–յան գործնա–
կան կիրառումների, մասնավորապես հիդ–
րոչոկացիայի համար: Ստորջրյա ձայնի
տարածման հեռահարությունը սահմա–
նափակվում է նաև ծովի սեփական աղ–
մուկներով (ալեբախություն, ձկների և
ծովային կենդանիների արձակած ձայ–
ներ ևն):
Տ. գործնական լայն կիրառություններ
ունի, քանի որ ձայնը ստորջրյա կապի
միակ հնարավոր միջոցն է: Իբրև ճառա–
գայթիչներ և ընդունիչներ օգտագործում
են էլեկտրադինամիկական, պիեզոէլեկ–
տրական և մագնիսաստրիկցիոն ճառա–
գայթիչները, հիդրոֆոնը: Տ–յան կարևոր
կիրառություններից են էխուոտը, հիդրո–
չոկաւոորը, որոնք ծառայում են ծովա–
գնացության, ձկնարդյունաբերական հե–
տախուզության, ռազմական նպատակնե–
րի համար:
Գրկ. Tioj&oRHSLSi aKycTmca, nep. c anrn.,
nofl. pezt. JI.M. Bpcxobckhx, t. 1–2, M.,
1965–70; CiaraKeBHq A.EL, AicycTHKa
Mopa, JI., 1966.
ՀԻԴՐՈՄԵԽԱՆԻԿԱ ( < հիդրո… և մեխա– նիկա), հիդրոաերոմեխանի– կ ա, մեխանիկայի բաժին, որն ուսումնա– սիրում է հեղուկ կամ գազանման միջա– վայրերի շարժման և հավասարակշռու– թյան օրինաչափությունները, ինչպես նաև դրանց Փոխազդեցությունը միմյանց և պինդ մարմինների հետ: Տ. անվանումը, որը տվել է Դ. Բեռնուլին 1738-ին, ներկա– յումս լիովին չի արտահայտում, հետևա– պես նաև չի ընդգրկում գիտության այդ բնագավառի բոլոր հարցերը: Այդ իսկ պատճառով այն փոխարինվել է հիդրո– աերոմեխանիկա (հեղուկների և գազերի մեխանիկա) տերմինով: Տ. բաղկացած է հիդրոսաաաիկա և հիդրոդինամիկա են– թաբաժիններից: S-ում հեղուկների և գա– զերի իրական մոլեկուլային կառուցված– քի Փոխարեն ընդունվում է "նյութական միջավայրի իդեալականացված մոդել, որն օժտված է երկու հիմնական հատկություն– ներով՝ անընդհատությամբ (անխզելիու– թյամբ) և շարժունությամբ (հոսունու– թյամբ): Տ–ում հոծ միջավայրը դիտվում է որպես մեծ թվով, այպես կոչված, «հեղուկ մասնիկներից» լ ռղկացած մեխանիկա– կան համակարգ: Այդ մասնիկների չա– փերն անհամեմատ փոքր են տվյալ հե– ղուկի (գազի) ուսումնասիրվող տիրույթի կամ դրա հետ Փոխազդող պինդ մարմնի չափերից, սակայն բավականաչափ մեծ են մոլեկուլի ազատ վազքի ճանապարհից: Ընդունելով հեղուկը որպես հոծ միջավայր, իսկ հիմնական ֆիզիկական մեծություն– ները՝ կետի կոորդինատների և ժամանա– կի անընդհատ ֆունկցիաներ, կարելի է տիրույթը դիտել որպես ֆիզիկական մե– ծությունների սկալյար կամ վեկտորական դաշտ: Տեղուկի կամ գազի շարժման դի– ֆերենցիալ հավասարումների հիմնական համակարգը արտածվում է դասական մե– խանիկայի և թերմոդինամիկայի ընդհա– նուր օրենքներից: Զանգվածի պահպան– ման օրենքը Տ–ում հանգեցնում է անխզե– լիության հավասարմանը, էներգիայի պահպանման օրենքը՝ էներգիայի հաշ– վեկշռի հավասարմանը, իսկ շարժման քանակի պահպանման օրենքը՝ շարժման հավասարմանը: Ինչպես հեղուկները, այն– պես էլ գազերն ունեն ներքին շփում կամ մածուցիկություն: Գործնականում օգտա– գործվող հեղուկների և ոչ նոսր գազերի համար կիրառելի է լարվածության տեն– զորի բաղադրիչների և դեֆորմացիայի արագությունների գծային կապի վերա– բերյալ Նյուտոնի օրենքը: Իրական հե– ղուկների մեծ մասի համար ընդունվում է շվւման ուժի նյուտոնյան տեսքը (նյու– տոնյան հեղուկներ): Տեղուկների և գա– զերի ներքին շփումն արհամարհելիս դը– րանք կարելի է դիտել որպես իդեալական: Տ. որպես մեխանիկայի ինքնուրույն բաժին ձևավորվել է XVIII դ.: 1755-ին է. էյչերը ստացավ իդեալական հեղուկի շարժման դիֆերենցիալ հավասարումնե– րը և տվեց ճնշման դինամիկական սահ– մանումը: XIX դ. առաջին կեսին առաջա– ցան Տ–ի երկու նոր ճյուղավորումներ, մա– ծուցիկ հեղուկի դինամիկա և գազային դինամիկա: 1821-ին Լ. Նավիեն մշակեց մածուցիկ հեղուկի դինամիկայի հիմունք– ները, որոնք հետագա զարգացում ստա– ցան Ջ. Ատոքսի աշխատություններում՛ (տես Նավիե–աոոքսի հավասարում): Տե– ղուկում պինդ մարմնի շարժման ընդհա– նուր տեսությունը զարգացում ստացավ XIX դ. երկրորդ կեսին (Գ. Կիրխհոֆ, Ու. Թոմսոն, Կ. Մաքսվել, Ն. ժուկովսկի, Ս. Չապլիգին, Ա. Լյապունով): XX դ. 40-ական թթ. կազմավորվեց Տ–ի նոր բաժին՝ մագնիսական Տ., որն ուսում– նասիրում է գերձայնային և հիպերձայնա– յին արագություններով շարժվող իրական համասեռ և ոչ համասեռ գազերի, պլազ– մայի, տիեզերական գազադինամիկայի, կենսաֆիզիկայի, կենսամեխանիկայի հարցերը և ոչ նյուտոնյան հեղուկների մե– խանիկան: Գրկ.tJI.tT., MexaHHKa acHflKocTH h ra3a, M., 1970; Kohhh H. E., K h 6 e ji b H. A., Po3e H. B., TeopeTH- qecKaa rHflpoMexaHHKa, h. 1–2, M., 1964; CeflOB JI.H., MexaHHKa cmroniHOH cpe- flbi, t. 1–2, 2 H3ff., M., 1973*9-. րաբաշանյան
ՀԻԴՐՈՍ՚ԵԿՈՒՍԻՉ ՆՅՈՒԹԵՐ, շինարարա– կան կոնստրուկցիաները, շենքերն ու կա– ռույցները ջրի և քիմիապես ագրեսիվ ևեղուկների (թթուներ, հիմքեր ևն) ազդե–
