ցությունից պաշտպանելու համար օգտա– գործվող նյութեր: Ըստ նշանակման տար– բերում են հակազտիչ, հակակոոոզիոն և հերմետացնող Հ. ն., ըստ հիմնական նյու– թի տեսակի՝ ասֆալտային, միներալա– յին, պլաստմասսային և մետաղական: Ասֆալտային Հ. ն. կիրառում են փոշու, ավազի և խճի խառնուրդից պատ– րաստված նավթային բիտումների տես– քով: Բիտումները և ասֆաւաներն օգտա– գործում են կառույցների մակերևույթ– ների ներկման, սվաղման, դեֆորմացիոն կարերի խտացման համար, ինչպես նաև հատային Հ. ն–ի պատրաստման ժամա– նակ: Միներալային Հ. ն–ի հա– մար հիմք են ծառայում ցեմենտները, կավը և այլ հանքային կապակցանյութեր: Կիրառում են ներկա– և սվաղապատվածք– ների համար, հակազտիչ պաշտպանու– թյան դեպքում՝ զանգվածային հիդրո– մեկուսիչ կոնստրուկցիաների համար: Պլաստմասսային Հ. ն. օգտա– գործում են ներկման, սվաղման և պաս– տառապատման միջոցով մակերևույթնե– րի հիդրոմեկուսացման, ինչպես նաև կա– ռույցների դեֆորմացիոն կարերի խտաց– ման համար: Մետաղական Հ. ն. արույրից, պղնձից, կապարից, սովորա– կան կամ չժանգոտվող պողպատից պատ– րաստված թերթեր են, որոնք օգտագործ– վում են առավել պատասխանատու դեպ– քերում (ռեզերվուարներ, ամբարտակներ, դիաֆրագմաներ)՝ մակերևութային հիդ– րոմեկուսացման և դեֆորմացիոն կարերի խտացման համար: Մետաղական Հ. ն. աստիճանաբար փոխարինվում են պլաստ– մասսային Հ. ն–ով և ապակե պլաստիկ– ներով:
ՀԻԴՐՈՄեՏԱԼՈՒՐԳԻԱ (< հիդրո… և մեաաչուրգիա), հանքաքարերից, հարըս– սանյութերից կամ տարբեր արդյունաբե– րական թափոններից մետաղների կոր– զում՝՝ քիմիական ռեագենտների ջրային լուծույթներում լուծելու և այդ լուծույթնե– րից մետաղները կամ նրանց միացություն– ները անջատելու եղանակով: Հ. ընդգըր– կում է հետևյալ հիմնական հաջորդական տեխնոլոգիական փուլերը. հանքա– քարի մեխանիկական մ շա– կ ու մ՝ փշրում, մանրում: Քիմ. բ պ ղ ա– դ ր ու թյան փովւոխում լվացա– հանմանը նախապատրաստելու համար (ընթացող պրոցեսների բնույթից կախված լինում է օքսիդացնող, քլորացնող, սուլ– ֆատացնող կամ– վերականգնող թրծում, եռակաչում): Լվացահանում՝ մե– տաղը կամ նրա միացությունը ջրային լուծույթ փոխադրելու պրոցես: Որպես լու– ծիչներ օգտագործում են աղաթթու, ծծմբական թթու, սոդայի, ցիանական աղե– րի լուծույթներ ևն: Լուծում են գուռերի մեջ կամ բարձր ճնշման տակ՝ ավտոկլավնե– րում: Մետաղ պարունակողլու– ծույթի անջատ ու մը նստվածքից և նրա մաքրումը խառնուկներից (լուծույթի պարզեցում): ՆստվածքիtItՎ ա– ցում և ջրազերծում: Լուծույ– թից մետաղի կամ նրա մ ի ա– ց ու թյան անջատ ու մ՝ Էլեկտրո– լիզի, ցեմենտացման, սորբցիոն, էքստրակ– ցիոն, պինդ կամ գազային վերականգնիչ– ներով վերականգնելու եղանակներով: Անջատված նյութի հետագա մ շ ա կ ու մ՝ մինչև պահանջվող մաքրու– թյան մետաղ կամ համաձուլվածք ստա– նալը: Լ. ԳաացարյաԱ
ՀԻԴՐՈՄԵՏԾԱՌԱՏՈՒԹՅՈՒՆ, Հիդրո– մետեորոլոգիայի և բնական միջավայրի վերա հսկող ու– թյան հայկական հանրապե– տական վ ա ր չ ու թ յ ու ն, պետական կազմակերպություն, որի խնդիրներն են. 1. ապահովել ժողովրդական տնտեսու– թյունը օդերևութաբանական, ագրոկլիմա– յական և ջրային ռեսուրսների մասին ին– ֆորմացիայով, երկրի արհեստական օդ– երևութաբանական արբանյակներից ըս– տացվող տվյալներով: 2. Կանխագուշակել և զգուշացնել ժողովրդական տնտեսու– թյանը սպառնացող օդերևութաբանական վտանգավոր երևույթների, բնական մի– ջավայրի աղտոտվածության մակարդակի, երկրի մակերևույթի և երկրամերձ տիե– զերական տարածության ռադիացիոն իրա– վիճակի փոփոխությունների մասին: 3. Բնական միջավայրի պահպանման նպա– տակով հսկողություն սահմանել նրա աղ– տոտման աղբյուրների վրա: 4. Մշակել և կենսագործել հիդրոօդերևութաբանական երևույթների և պրոցեսների վրա ակտի– վորեն ներգործելու մեթոդներ: 5. Ուսում– նասիրել մթնոլորտի, ցամաքի, ջրերի, ծովերի, օվկիանոսների քիմ. կազմը, կոոր– դինացնել օդերևութաբանական և հիդրո– լոգիական գիտական հետազոտություն– ները: Հ. մտնում է Հիդրոմետեորոլոգիայի և բնական միջավայրի վերահսկողության ԱԱՀՄ պետական կոմիտեի համագարգի մեջ: Հայկական ԱԱՀ–ում Հ–յան աշխա– տանքներն սկսվել են 1925-ից: Ս. Շահինյան
ՀԻԴՐՌՄԵՏՐԻԱ (<հուն. հիդրո… և |u,ex- peco – չափել), հիդրոչոգիայի բաժին, որն զբաղվում է գետերի և լճերի ռեժիմի ուսումնասիրման մեթոդիկայի մշակմամբ, ինչպես նաև այդ ռեժիմը բնութագրող պա– րամետրերի (ջրի հոսքի արագություն, մա– կարդակ, խորություն ևն) չափման հար– ցերով: Հ. օգտագործում է հիդրոլոգիա– կան ստացիոնար կայանների դիտարկում– ների տվյալները և լաբորատոր ուսում– նասիրությունների արդյունքները:
ՀԻԴՐՈՄԵՔԵՆԱՏԱՏՈՒւք, հողային, հան– քային և այլ աշխատանքների մեքենայաց– ման եղանակ, երբ տեխնոլոգիական բոլոր պրոցեսները կամ դրանց մի մասը կատար– վում են շարժվող ջրի հոսքի էներգիայի հաշվին: Հ–ման հիմնական սարքավորում– ներն են՝ պոմպերը (այդ թվում գրուն– տային), բեռնման ապարատները, խողո– վակաշարերը, պոմպակայանները, հիդրո– էլևատորները, ջրանետիչները ևն: Հ. կի– րառում են լեռնահանքային արդյունա– բերության, հիդրոտեխնիկական և ոռոգ– ման շինարարության, գյուղատնտեսու– թյան, ձկնարդյունաբերության մեջ:
ՀԻԴՐՌՆԱՒԱԳԻԾ», Ա. 6ա. ժուկի ան– վան Լենինի շքանշանակիր համամիութե– նական նախագծա–հետախուզական և գի– տահետազոտական ինստիտուտի հայկա– կան բաժանմունք: Հիմնադրվել է 1932-ին, Երևանում: 1932– 36-ը կոչվել է «Հիդրո– էլեկտրանախագծի», 1936– 40-ը՝ «Հիդրո– էներգանախագծի» հայկ. բաժանմունք, 1940–46-ը՝ «Աևանշինի» նախագծային բյուրո, 1946–62-ը՝ «Հիդրոէներզանախա– գծի» հայկ. բաժանմունք: Հիմնական խըն– դիրներն են հիդրոտեխնիկական ու հի– դրոէներգետիկական օբյեկտների նախա– գծումն ու հետախուզումը: Ունի նախա– գծային (հիդրոտեխնիկական, էլեկտրա– տեխնիկական, շինարարական, աշխա– տանքի կազմակերպման, ջրաէներգետի– կական), հետախուզական (երկրաբանա– կան, գեոդեզիական, հիդրոլոգիական) բաժիններ: «Հ.»-ի նախագծերով են կա– ռուցվել Սևան– Հրազդան կասկադի 6, Որոտանի 3 ՀԷԿ–երը, Արփայի ջուրը Աևանա լիճ տեղաՓոխելու մոտ 50 կմ երկարությամբ թունելը և այլ կառույցներ: Նախագծային աշխատանքներ են կատար– վել նաև ԱԱՀՄ մյուս հանրապետություն– ների (Հյուսիս–Օսեթական ԻՍԱՀ–ում՝ Զարամակի ՀԷԿ–ը, Կաբարդինա–Բալկա– րական ԻԱԱՀ–ում՝ Չերեք գետի հիդրո– էներգետիկական կասկադը) և արտասահ– մանյան երկրների (Բուի ՀԷԿ–ը՝ Դանա– «Հիդրոնախագիծ» ինստիտուտի շենքը յում, Աամանալավևա ՀԷԿ–ը՝ Շրի Լանկա– յում) համար: «Հ.»-ում կատարվում են հայկ. «Հիդրոկուտակիչ» էլեկտրակայա– նի, Հոկտեմբերյանի, Հերհերի, Գետիկի, Մարմարիկի ջրամբարների նախագծման աշխատանքներ; ՀԻԴՈւնԻՈԻՄ, հիդրոնիումի իոն, հիդրօքսոնիումի իոն, ջրային լուծույթում ջրածնի հիդրատացված իոնը՝ H30+: Լուծույթում ջրածնի ազատ իոնը (այսինքն, ջրածնի ատոմի միջուկը՝ պրո– տոնը) կապվում է ջրի մոլեկուլների հետ՝ առաջացնելով, գլխավորապես Հ.՝ H+-h + H20=H30+: Պրոտոնի աննշան չափի (10~13 սմ, մնացած իոնների շառավիղ– ներ յւ 10~8 սմ կարգի են) պատճառով այն ստեղծում է էլեկտրական ուժեղ դաշտ, որի ազդեցությամբ ջրի մոլեկուլի թթված– նի ազատ էլեկտրոնային զույգի և պրոտո– նի միջև առաջանում է կովալենտ կապ: Հ–ի առաջացումը նման է ամոնիումի իոնի առաջացմանը (տես նաև Ազոա): Բյուրեղներում H30+ իոնը կոչվում է օք– սոնիում: Պարզված է, որ ջրի մոլեկուլնե– րի ասոցման պատճառով Հ. կապվում է մեծ քանակությամբ ջրի հետ: Այդ դեպքում ստացված Հ–ի հիդրատացված իոններն արտահայտում են Hs02+, H703+, H904+ բանաձևերով:
ՀԻԴՐՈՇԻՆԱՐԱՐ», շաբաթաթերթ: «Հայ– հիդրոէներգոշինի» վարչության օրգան: Լույս է տեսել 1957–69-ին, Երևանում: Խմբագիրներ՝ Օ. Աեմերջյան, Վ. Դադււ–
