V. Քաղաքական բաժանումը Անգլիական գաղութների ազատագրա– կան պայքարի ընթացքում (տես Անկա– խության պատերազմ Հյուսիսային Ամե– րիկայով 1775–1783), 1776-ին կազմա– վորվեց Տ. Ա–ի առաշին անկախ պետու– թյունը՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգնե– րը: XIX դ. 1-ին քառորդում անկախություն ձեռք բերեցին նախկին իսպանական գա– ղութներ Մեքսիկան, Գվատեմալան, Հոն– ղուրասը, Կոստա Ռիկան, Նիկարագուան, Սալվէսդորը, Դոմինիկյան հանրապետու– թյունը (հայիթի կղզու արլ. մասում) ն ֆրանս. գաղութ Հայիթին (համանուն կղզու արմ. մասը): 1867-ին Բրիտանական կայսրության կազմում ղոմինիոնի ստա– տուս ձեռք բերեց Կանադան (այժմ՝ ան– կախ պետություն բրիտ. համագործակցու– թյան շրշանակներում. 1949-ին Կանադա– յին միացվեց նաև Նյուֆաունդլենդը), ԱՄՆ–ը ցարական Ռուսաստանից գնեց Ալյասկան և Ալեութ յան կղզիները: 1898-ին անկախ հանրապետություն հռչակվեց Կու– բան, 1903-ին՝ Պանաման, որոնք Փաստա– կան կախման մեջ մնացին ԱՄՆ–ից: 1959-ի հեղափոխության հաղթանակից հետո Կու– բան դարձավ Ամերիկայի առաշին սո– ցիալիստական պետությունը: Մինչև 1974-ը անկախություն ձեռք բերեցին նախ– կին անգլ. գաղութներ ճամայկան, Տրի– նիդադ ն Տոբագոն, Բարբադոսը, Բա– համյան կղզիները, ՝Գրենադան, 1978-ին՝ Դոմինիկա կղզին: Հ. Ա–ի շատ տերիտո– րիաներ դեռևս գաղութային կախման մեշ են կապիտալիստական որոշ պետություն– ներից: Պատկերազարդումը տես 304–305-րդ Էշերի միշև՝ ներդիրում, աղյուսակ VI: Գրկ. B օ ռ h A., CeBepHaa AMepmca, nep* c (frpaHn;., M., 1948; HrHaxseB I M., CeBepHaji AMepmca. <£>H3HqecicaH reorpacfma, M,, 1965.
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ՐէՎԷՌ, Երկրի պտտման երևակայական առանցքի և Երկրի մա– կերևույթի հատման կետը հյուսիսային կիսագնդում: Հ. բ–ի նկատմամբ Երկրի մակերևույթի ցանկացած այլ կետ գըտ– նըվում է հվ. ուղղությամբ: Դտնվում Է Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի կենտ– րոնական մասում, որտեղ օվկիանոսի խո– րությունը 4000 մ է էլ ավելի: Զմռանն օդի միշին շերմաստիճանը մոտ –40°C Է, ամռան ամիսներին՝ մոտ 0°C և միայն առանձին օրերին բարձրանում է մինչև 1– 2°C: Բևեռային ցերեկը տևում է 186 օր 10 ժ (լուսաբեկման հետևանքով, մոտ 193 օր), իսկ բևեռային գիշերը՝ 178 օր 14 ժ (լուսաբեկման հետևանքով, մոտ 172 օր): Հ. բ. առաշինը հասել է ամերի– կացի Ռ. Պիրին (1909-ի ապրիլի 6-ին): 1979-ի հունիսի 1~ին Տ. բ. է հասել «Կոմ– սոմոլսկայա պրավդա» թերթի խմբագրու– թյան կազմակերպած արշավախումբը՝ Դ. Շպարոյի ղեկավարությամբ:
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԲԵՎԵՈ–» («ՀՐ»), դրեյ– ֆող գիտահետազոտական կայան, սովետական գիտական դի– տարան, Հյուսիսային սառուցյալ օվկիա– նոսի դրեյֆող սառույցի վրա: Դրեյֆող կայանի գաղաՓարն առաշին անգամ տվել Է,Ֆ. Նանսենը: Կայանի նպատակն Է հետազոտ ել արկտիկայի բնությունը: Սո– վետական առաշին դրեյֆող կայանը հիմ– նըվել է 1937-ին: Հետագայում՝ մինչև 1978-ը, գործել են 23 կայաններ, որոնք կատարել են գիտական կոմպլեքսային հետա զոտ ություններ օվկիանոսագիտու– թյան, օդերևութաբանության, աերոլո– գիայի, սառցահիդրոլոգիայի, գեոֆիզի– կայի և հիդրոկենսաբանության բնագա– վառներում: 1978-ից սկսել է գործել «ՀԲ– 24» կայանը: Դրեյֆող կայանները սառույց– ների հետ շարժվում են դեպի արմ. հա– զարավոր կիլոմետրեր: Նրանց շարժումը պայմանավորված է օվկիանոսի շրի վե– րին շերտի հոսանքներով:
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԲՈՌՆԵՈ, Մալայգիայի մաս, տես Սաբահ:
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԴԱԿՈԹԱ (North Dakota), նահանգ ԱՄՆ–ի հյուսիսում; Սահմանակից է Կանադային: Տարածությունը 183 հզ. կմ.2 է, բնակչությունը՝ 618 հզ. (1970), վարչա– կան կենտրոնը՝ Բիսմարկ: Մակերևույթը գետերով կտրտված, թեք հարթություն է: Հունվարի միշին շերմաստիճանը –19°Շ–ից -22°Ctէ, հուլիսինը՝ 20- 23°C, տարեկան տեղումները՝ 400–500 մմ: Գլխավոր գետը Միսսուրին է: Տարածված են գորշանտառային և սևահողանման հո– ղերը: Տնտեսության հիմքը գյուղատնտե– սությունն է, գլխավոր կուլտուրան՝ գար– նանացան ցորենը (որի բերքահավաքով Հ. Դ. գրավում է երկրորդ տեղը երկրում, Կանզասից հետո): Մշակում են նաև վար– սակ, գարի, տարեկան, եգիպտացորեն, գպնգրաթել վուշ: Զբաղվում են անասնա– պահությամբ: Զարգացած է սննդի ար– դյունաբերությունը: Արդյունահանվում է նավթ, գազ, գորշ ածուխ:
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԴՈՆԵՑ, գետ ՌՍՖՍՀ–ում և ՕւՍՍՀ–ում. տես Սեերսկի Դոնեց:
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԴՎԻՆՍ, գետ ՍՍՀՄ եվրո պական մասի հյուսիսում: Կազմվում է Սուխոնա և Ցուգ գետերի միախառնումից, թաՓվում է Սպիտակ ծովի Դվինայի խոր– շը: Երկարությունը 744 կմ է, ավազանը՝ 357 հզ. կմ2: Մինչև Վագա գետը հոսում է թեք, երբեմն զառիթավւ ւանշերով, լայն հովտով: Շատ են ծանծաղուտներն ու կղզիները: Արխանգելսկից ներքև սկըս– վում է դելտան (մինչև 900 կմ2): Սնումը խառն է: Սառցակալում է հոկտեմբեր^ նո– յեմբերին, սառցազերծվում՝ ապրիլ–մա– յիսին: Գլխավոր վտակներն են Վիչեգ– դան, Պինեգան, Վազան: Հս. Դ–ում կա 30 տեսակ ձուկ: Սուխոնա գետով, Կուբենս– կոյե լճով, Շեկսնա գետով Հ. Դ. միաց– ված է Վոլգային: Նավարկելի է: Ափերին են Վելիկի Ուստյուգ, Կրասավինո, Կոա– լաս, Կրասնոբորսկ, Արխանգելսկ, Ւալ– մոգոր քաղաքները:
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԵՐԿԻՐ, արշիպելագ Կա– բայի և Լապտևների ծովերի սահմանա– գծում, Թայմիր թերակղզուց հյուսիս, որից բաժանվում է Վիլկիցկու նեղու– ցով: Մտնում է ՌՍՖՍՀ Կրասնոյարսկի երկրամասի Թայմիրի (Դոլգանո–Նենե– ցական) ինքնավար օկրուգի մեշ: Կազ– մըված է 4 խոշոր (Հոկտեմբերյան հեղա– փոխության, Բոլշևիկ, Կոմսոմոլեց և Պիո– ներ) և մի շարք մանր կղզիներից: Տարա– ծությունը մոտ 37 հզ. կմ2 է: Թայմիր–Հյու– սիսային երկիր ծալքավոր մարզի մի մասն Է: Ռելիեֆում գերակշռում են հար– թավայրերը: Սառցադաշտային գմբեթնե– րը հասնում են 965 մ բարձրության: Կլի– ման արկտիկական Է: Հունվարի միշին շերմաստիճանը – 28°Շ–ից մինչև–30°C Է, նվազագույնը՝ – 50°C, հուլիսինը՝ –0,5°C- ից մինչև – 1,6°C: Տարեկան տեղում– ները՝ 150–200 ւ/է/ (ծովում), 400–550 մմ (բարձրություններում): Սառցադաշտերը գրավում են 17472 կմ2 տարածություն: Հալոցքի շրևրով սնվում են կղզիների բազմաթիվ գետեր: Բնորոշ են արկտիկա– կան և անտարկտիկական անապատա– յին լանդշաֆտները: Հ. ե. հայտնաբերել է Բ. Վիլկիցկու արշավախամբը 1913-ին:
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԹԱԳ (լատ. Corona Bo– realis), համաստեղություն երկնքի հյու– սիսային կիսագնդում՝ Օձ, Եզնարած, Հեր– կուլես համաստեղությունների միշև: Ամե– նապայծառ աստղը՝ Դեմման (a Հյուսի– ռային թագի), երկրորդ աստղային մեծու– թյան Է: Հս. միշին լայնություններից երե– վում է ամբողշ տարին:
ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԻՌԼԱՆԴԻԱ (Northern Ireland), Օլստեր (Ulster), Մեծ Բրիտա– նիայի Միացյալ Թագավորության և Հյու– սիսային Իռլանդիայի վարչա–քաղաքա– կան մասը: Գտնվում է Իռլանդիա կղզու հս–արլ. մասում: Տարածությունը 14,2 հզ. կմ2 Է, բնակչությունը՝ 1,5 մլն (1976): Գլխավոր քաղաքը Բելֆաստն Է: Վարչա– կանորեն բաժանվում է օկրուգների: Տըն– տեսության գլխավոր ճյուղը գյուղատնտե– սությունն Է, հատկապես անասնապահու– թյունը: Արդյունահանող արդյունաբերու– թյունը կապված է աղի, տորֆի, շինանյու– թերի վերամշակման հետ: Կա նավաշի– նություն, վուշի, սննդի, սինթետիկ ման– րաթելերի արտադրություն, Էլեկտրատեխ– նիկական, պոլիգրաֆ, թղթի արդյունաբե– րություն: Արդ. ձեռնարկությունները հիմ– նականում կենտրոնացած են արլ–ում: Զարգացած է թռչնաբուծությունը: Զբաղ– վում են կարտոֆիլ մշակությամբ, բան– ջարաբուծությամբ, այգեգործությամբ: Կան ֆերմերային մանր տնտեսություն– ներ: Պատմական տեղեկանք: Հ. Ի–ի պատմությունը մինչև XX դ. սկիզբը անքակտելի է Իոչանղիայի պատմությու– նից: 1919– 21-ին անգլ. իմպերիալիզմի դեմ իռլանդական ժողովրդի ազգային– ա զա տա գրական պայքարի հետևանքով 1921-ին կնքված անգլո–իռլանդական պայ– մանագրով Մեծ Բրիտանիան, համաձայ– նելով դոմինիոնի (1949-ից Իռլանդական Հանրապետություն) իրավունք տալ Իռլան– դիայի մեծ մասին, իր տիրապետությունը պահեց Հ. Ի–ում: Իռլանդիայից անշատված այս տարածքում կազմավորվեց ձևակա– նորեն ինքնավար մարզ (Հյուսիսային Իռլանդիա) Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորության և Հյուսիսային Իոլան– դիայի կազմում: Սակայն երկրի ներքին ու արտաքին քաղաքականության հիմնական հարցերը, ներառյալ օրենսդրականը, դուրս մնացին հս–իռլանդական պառլա– մենտի (սթորմոնտ) իրավասությունից, և նա իրավունք ստացավ քննելու միայն տեղական նշանակության հարցեր (առող– ջապահություն, լուսավորություն, տրանս– պորտ ևն): Հ. Ի–ի քաղ. կյանքում տիրա–
