Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/447

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

պետող դարձավ անգլ. պահպանողական– ներին հարող յունիոնիաոական կուսակ– ցությունը, որը կողմ էր Մեծ Բրիտանիայի հետ կապերի պահպանմանը: Հենվելով Մեծ Բրիտանիայի իմպերիալիստական շրջանների աջակցության վրա՝ յունիո– նիստները վարում էին դեմոկրատական իրավունքների ն ազատությունների սահ– մանափակման ու ճնշման քաղաքականու– թյուն, զիտակցաբար խրախուսում կրո– նական տարաձայնությունները բողոքա– կան և կաթոլիկ բնակչության միջև: 1960– 1970-ական թթ. սկզբին Հ. Ի–ում առաջա– ցավ սուր քաղ. ճգնաժամ, որը հետևանք էր ժողովրդի ծանր տնտ. պայմանների, աշխատավոր–կաթոլիկևերի սոցիալական և քաղ. խտրականության: 1969-ին Տ. Ի. մտցվեցին անգլ. զորքեր, որոնց թիվը 1973-ին անցավ 20 հգ–ից: 1972-ից սկսած անգլ. կառավարությունը ձեռնարկում է միջոցներ՝ փորձելով թուլացնել հս–իռ– լանդական ճգնաժամը, սակայն ապար– դյուն, քանի որ դրանք հաշվի չեն առնում Հ. Ի–ի բնակչության բոլոր խավերի, այդ թվում՝ կաթոլիկ փոքրամասնության, շա– հերը:

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԻՌԼԱՆԴԻԱՅԻ ԿՈՄՈՒ–

ՆԻՍՏԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ, տես Իոչանդիայի կոմոմւիաոական կուսակցու– թյուն :

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ՒՈՐՀՈՒՐԴ (Nordisk Rad), Հյուսիսային Եվրոպայի երկրների՝ Դանիայի, Իսլանդիայի, Նորվեգիայի, Շվեդիայի, Ֆինլանդիայի պառլամենտ– ների մարմին, որի աշխատանքին մաս– նակցում են նաև (խորհրդակցական ձայ– նով) կառավարությունների ներկայացու– ցիչները: Հ. խ–ում քննարկվող հարցերի շրջանակը սահմանափակ չէ. մասնակից– ները, սակայն, խուսափում են ռազմա– քաղաքական հարցեր շոշափելուց: Հիմնը– վել է 1952-ին: Կազմված է մասնակից երկրների պառլամենտների դեպուտատ– ներից: Մասնակից երկրների համագոր– ծակցության գիծը հիմնականում որոշ– վել է «Հելսինկիի համաձայնությամբ» (ստորագրվել է 1962-ին, վերանայվել՝ 1971-ին): Հ. խ. լուծել է հս. երկրների սո– ցիալական և իրավական նորմերի միաս– նականացման հարցեր, նպաստել համա– հյուսիսային «բանվորական ուժի շուկա– յի» ստեղծմանը, տնտ. և մշակութային համագործակցության ընդլայնմանը: 1971-ին Հ. խ–ի շրջանակներում ստեղծվեց Հյուսիսային երկրների կոորդինացիոն Մինիստրների խորհուրդ, 1972-ին՝ Մշտա– կան քարտուղարություն: Հ. խ–ի տպագիր օրգանն է «Նորդիսկ կոնտակտ» («Nor– disk Kontakt», հրատարակվում է Ստոկհոլ– մում, 1955-ից) ամսագիրը:

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԾՈՎ, Ատլանտյան օվ– կիանոսի ծայրամասային ծով՝ Սկանդի– նավյան և Ցուտլանդական թերակղզինե– րի, Մեծ Բրիտանիա, Օրկնեյան և Շետլան– դական կղզիների միջև: Տարածությունը 544 հզ. կմ2 է, ծավալը՝ 42 հզ. կմ3, միջին խորությունը 96 մ է, առավելագույնը՝ 463 մ: Կլիման բարեխառն Է: Դտնվում Է Հյուսիս–Աաւանայան հոսանքի և Իսըսն– ղական դեպրեսիայի ազդեցության տակ: Հաճախակի են մառախուղները: Սառցա– պատվում է ավւերի մոտ (դեկտեմբերից մարտ): Հ. ծ. են թափվում Էլբա, Վեգեր, Հռենոս, Թեմզա գետերը: Մակընթացու– թյունը կեսօրյա է (ալիքի բարձրությունը՝ մինչև 7,6 մ): Ափերին հաճախ լինում են ջրհեղեղներ: Կան ձկնորսություն, նավթի և բնական գազի խոշոր հանքավայրեր: Գլխավոր նավահանգիստներն են Լոնդո– նը, Անտվերպենը, Ռոտերդամը, Համ– բուրգը:

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԾՈՎԱՅԻՆ ՈՒՂԻ, նա– վարկելի ուղի ՍՍՀՄ հյուսիսում: Անցնում է Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ծո– վերով, կապում բնական ռեսուրսներով հարուստ Սիբիրի հս. և արլ. մասերը եվրոպական արդ. շրջանների հետ: Երկա– րությունը մոտ կրկնակի կարճ է (14280 կ մ) Լենինգրադից Սուեզի ջրանցքով Վլադի– վոստոկ տանող ծովային ճանապարհից (23200 կմ): Այդ ուղուն բնորոշ են Արկտի– կայի խիստ կլիմայական պայմանները: Նավարկությանը հիմնականում խանգա– րում է արկտիկական սառույցլւ (սառցու– ղու երկարությունը նորերկրյան նեղուց– ներից մինչև Պրովիդենյա նավահանգիս– տը՝ 5610 կմ), որն առանձին հատվածնե– րում չի հալվում կարճատև ամռան ըն– թացքում: Հ. ծ. ու–ով առաջինը Փորձել են նավար– կել պոմորները XI–XIII դդ.: XVI դ. կա– զակները աստիճանաբար հայտնաբերել և յուրացրել են Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի սիբիրական ափերը: XVIII դ. կազմակերպվեց Հյուսիսային մեծ արշա– վախումբը: 1878–79-ին շվեդ, արշավա– խումբը (Ն. Նորդենշելդ) «Վեգա» նավով, նավագնացության երկու սեզոնի ընթաց– քում, առաջին անգամ անցավ ամբողջ Հ. ծ. ու.: 1932-ին առաջին անգամ մեկ նա– վագնացության ընթացքում (65 օրում) Հ. ծ. ու–ով անցավ «Սիբիրյակով» սառցա– հատը (Օ. Շմիդա): Նույն թվականին ըս– տեդծվեց Հ. ծ. ու. գլխավոր վարչություն: 1935-ից սկսվեց այդ ուղու կանոնավոր շահագործումը: Ատոմային հզոր սառցա– հատների ստեղծումը հնարավորություն տվեց այդ ուղին շահագործել ոչ միայն արկտիկական կարճ ամառվա ընթաց– քում, այլև ամբողջ տարին: Այդպիսի առա– ջին նավարկությունը կատարվեց 1977-ի Փետրվարի վերջին, «Արկտիկա» ատոմա– յին սառցահատի օգնությամբ: Գրկ. HcTOpHfl OTKpBCTHK H OCBOeHIM CeBep- Horo Mopcicoro nyra, t. 1, 3, M.–JI.* 1956– 1959.

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԿԱՐՈԼԻՆԱ (North Caro– lina), Հյուսիսային Քարոլի– ն ա, նահանգ ԱՄՆ–ի արևելքում: Տարա– ծությունը 136,5 հզ. կմ2 է, բնակչությունը՝ 5082 հզ. (1970), վարչական կենտրոնը՝ Ռոլի: Արլ. մասն զբաղեցնում է Մերձատ– լանտյան դաշտավայրը, արմ–ը* Ապալաչ– յան լեռներն ու Պիդմոնտ սարավանդը; Ագրարային–ինդուստրիալ նահանգ է: Ար– դյունաբերության գլխավոր ճյուղը տեքս– տիլն է: Բամբակի գործվածքեղենի ար– տադրությամբ առաջինն է ԱՄՆ–ում: Կա նաև ծխախոտի, Փայտամշակման, կարի արդյունաբերություն, ալյումինի ձուլում, մեքենաշինություն, քիմ. թելերի արտա– դրություն: Մեծ դեր ունի գյուղատնտեսու– թյունը, հատկապես՝ հողագործությունը: Մշակում են ծխախոտ, գետնընկույզ, եգիպտացորեն, բանջարեղեն: Զարգացած է անասնապահությունը:

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍ, ընդգրկում է Նախակովկասը և Մեծ Կովկասի հս. լանջը (բացառությամբ արլ. մասի): Հ. Կ–ում են Ռոստովի մարզի հվ. մասը, Կրասնոդարի, Մտավրոպոլի երկրամա– սերը, Կաբարդինա–Բալկարական, Հյու– սիս–Օսեթական, Չեչենա–Ինգուշական, Դաղստանի ԻՍՍՀ–ները, որոնք կազմում են ՍՍՀՄ–ի Հյուսիս–Կովկասյան տնտ. շրջանը:

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏԱՎՐՈՍ, լեռնային համակարգ Հայկական լեռնաշ– խարհում, Գայլ (Քելքիթ), ճորոխ և Արև– մտյան Եվւրատ գետերի միջև: Զգվում է Սեբաստիայի (Սվազ) գոգավորությունից մինչև Կոպդադի լեռնանցքը: Երկարությու– նը մոտ 650 կմ է, բարձրությունը՝ մինչև 3537 մ (Քեշիշ լեռ): Կազմված է կավճի և պալեոգենի խիստ ծալքավոր և բեկո– րազատված կրաքարերից, մարմարնե– րից, մերգելներից և ավազաքարերից: Օգ– տակար հանածոներից կան բազմամետաղ– ներ, շինանյութեր, հանքային ջրեր:

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ՀՌԵՆՈՍ–ՎէՍՏՖԱԼԻԱ (Nordrhein-Westfalen), երկիր Գերմա– նիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետության կազմում, Հռենոսի ավազանում, Հյու– սիս–Գերմանական դաշտավայրի և Հռե– նոսյան թերթաքարային լեռների սահման– ներում: Տարածությունը 34 հզ. կմ2 է, բնակչությունը՝ 17,1 մլն (90% –ը՝ քաղա– քային, 1976): Վարչական կենտրոնը> Դյոաելդորֆ: Այստեղ է գտնվում ԳՖՀ մայրաքաղաք Բոննը: ԳՖՀ ամենախիտ բնակեցված և ուրբանիզացված երկիրն է: Տալիս է ազգային համախառն այւդյունքի և մշակող արդյունաբերության արտադրան– քի 30, քարածխի՝ 85, գորշ ածխի՝ 90, վերամշակվող նավթի՝ 40, էլեկտրաէներ– գիայի 50%-ը (151 մլրդ կվա՛ծ, 1973): Վիլհելմսհաֆենից ն Ռոտերդամից նավ– թամուղներով Քյոլն է առաքվում ներմուծ– վող նավթը: Ռուրում և նրա շրջակայքում է կենտրոնացած սև մետալուրգիայի 70% –ը: Նշանակալից է գունավոր մետա– լուրգիան: Զարգացած է մեքենաշինությու– նը, էլեկտրոնիկան, քիմ., տեքստիլ, սննդի, ցեմենտի, ապակու արդյունաբե– րությունը: Գյուղատնտեսությունն ինքնու– րույն դեր է կատարում միայն Հռենոս– Ռուրյան ագլոմերացիայի ծայրամասե– րում: Զբաղվում են բանջարաբուծությամբ, կաթնատու անասնապահությամբ, մա– սամբ հացահատիկի ն շաքարի ճակնդե– ղի մշակությամբ: Ունի տրանսպորտային խիտ ցանց, նավթա–գազամուղներ, էլեկա– րահաղորդման գծեր:

ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ՄԵԾ ԱՐՇԱՎԱԾՈՒՄ?, Ռուսաստանի հյուսիսային ու արևելյան U Հյուսիսային Ամերիկայի հյուսիս–արև– մտյան ափերը ուսումնասիրելու համար կազմակերպված արշավախումբ (1733– 1743): Հաճախ անվանում են արշավա– խմբի ղեկավարներ՝ Վ. Բերինգի և Ա. Չի– րիկովի Երկրորդ Կամչատկյան արշավա– խումբ: Կազմված էր մի քանի ինքնուրույն ջոկատներից: Հս–ում գործող–4 ջոկատների ընդհանուր խնդիրն էր պարզել Հյուսիսա– յին ծովային ուղու առկայությունը: Այդ ջոկատները տարբեր ժամանակներում ղե–