րանց հետագա ճակատագրի վերաբերյալ հիշատակություն չկա:
ՀՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, լեզվական միավոր– ներ (քերականական ձևեր, բառեր, շա– րահյուսական կառուցվածքներ), որոնք դուրս են եկել գործածությունից կենդանի լեզվի տվյալ Փուլում: Սովորաբար Տ–նե– րին փոխարինում են նորաբանություննե– րը (նորաստեղծ բառեր, փոխառություն– ներ, արտահայտություններ ևն): Տ՜ներից առանձնանում են պատմական բառերը, որոնցով անվանված են հասարակական կյանքից դուրս եկած երևույթներ, առար– կաներ (սեպուհ, նախարար, գահասրահ): Պատմական բառերը չունեն իրենց հա– մարժեքները ժամանակակից լեզվում: Եր– բեմն անհրաժեշտաբար Տ–ները կարող են կենսունակություն ձեռք բերել և օգտա– գործվել կենդանի խոսքում: Սովորաբար Տ–ները ոճական երանգավորման նպատա– կով գործածվում են գեղարվեստական երկերում: Ռ. Աղայան
ՀՆԱԲԵՐԴ, գյուղ Տայկական ՍՍՏ Արա– գածի շրջանում, շրջկենտրոնից 6 կմ հա– րավ–արևմուտք: Անասնապահական սո– վետական տնտեսությունն զբաղվում է Տնաբերդ հացահատիկի և կերային կուլտուրաների մշակությամբ: Ունի միջնակարգ դպրոց, կուլտուրայի տուն, գրադարան, կինո, կապի բաժանմունք, մանկապարտեզ, հի– վանդանոց: Տ–ում գործում է գործարանա– յին մասնաճյուղը: Գյուղում և շրջակայ– քում պահպանվել են եկեղեցի (V դ.), մատուռ (Y– VII դդ.)« գյուղատեղի, ու– րարտ. ամրոց (որից էլ գյուղն ստացել է իր անունը), դամբարաններ: Բնակիչ– ների նախնիները եկել են խոյից, Ալաշկեր– տից, Մուշից, 1827-ին:
ՀՆԱԲԵՐԴ, գյուղ Տայկական ՍՍՏ Ար– տաշատի շրջանում, շրջկենտրոնից 8 կմ հյուսիս–արևելք: Կոլտնտեսությունն ըզ~ բաղվում է խաղողագործությամբ, պտղա– Տնաբերդ բ ուծությամբ, բանջարաբուծությամբ և անասնապահությամբ: Ունի ութամյա դըպ– րոց, ակումբ, գրադարան, բուժկայան:
ՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, գի– տական հասարակական կազմակերպու– թյուններ, որոնց նպատակն է նյութական մշակույթի հուշարձանների ուսումնասի– րությունն ու պահպանությունը: Առաջին Տ. ը. ստեղծվել են XVI դ. (Անգլիա, Իտա– լիա), առավել տարածվել են XIX– XX դդ.: Դրանցից շատերը վերածվել են կանոնա– վոր կերպով պեղումներ կատարող, անց– յալի հուշարձանները պահպանող ու վե– րականգնող և աշխատանքների արդյունք– ները հատուկ հրատարակություններում հրապարակող հետազոտական կարևոր կազմակերպությունների: 1804-ին Ռու– սաստանում ստեղծվել է Պատմության և հնությունների մոսկովյան ընկերությունը: Այնուհետև Տ. ը. են առաջացել Մերձբալթ– յան երկրամասում, ուր որոշ քաղաքնե– րում ի հայտ եկան տեղական անցյալն ուսումնասիրող ու հնագիտական պեղում– ներ կատարող հասարակական կազմա– կերպություններ: Դրանցից ամենահինը Գրականության և արվեստի կուրլանդա– կան ընկերությունն է (հիմն. 1817-ին, Միտավա): 1834-ին Ռիգայում հիմնվել է Ռուսաստանի մերձբալթյան գավառների պատմության և հնությունների ընկերու– թյունը, 1838-ին՝ էստոն գիտական ընկե– րությունը (մասամբ զբաղվել է հնագիտու– թյամբ): 1839-ին կազմակերպվել է Օդե– սայի պատմության և հնությունների ըն– կերությունը, 1846-ին՝ Ռուս. Տ. ը. Պե– տերբուրգում, 1864-ին՝ Մոսկովյան Տ. ը., 1873-ին՝ Կովկասյան հնագիտություն սի– րողների ընկերությունը Թիֆլիսում, իսկ 1901-ին՝ նույև տեղում Մոսկովյան Տ. ը–յան Կովկասյան բաժաևմունքը ևն: ՍՍՏՄ–ում հնագիտական գործունեության կենտրոններ են ՍՍՏՄ ԳԱ և հանրապե– տական հնագիտության, պատմության ինստ–ները, պատմության պետ. և երկրա– գիտական թանգարանները, համալսա– րաններին և մանկավարժական ինստ–նե– րին կից պատմության ֆակուլտետներն ու հնագիտական բաժինները ևն: Անդրկով– կասում գործում է Պատմության, հնագի– տության, ազգագրության և բանահյու– սության վրացական ընկերությունը: Տնա– գխոական հուշարձանների պահպանու– թյամբ զբաղվում են նաև Պատմության ու մշակույթի պահպանության համառուսաս– տանյան (1966-ից) և բոլոր միութենական հանրապետությունների համապատաս– խան հաստատությունները: Տայա ստա– նում այդպիսիք են Հնագիտության և ազ– գագրության ինստիտուտը ՏՍՍՏ ԳԱ, Պատմական հուշարձանների պահպան– ման հայկական ընկերությունը, Պատմու– թյան ու մշակույթի հուշարձանների պահ– պանման և օգտագործման վարչությունը (ՏՍՍՏ Մինիստրների խորհրդին առըն– թեր), Հայաստանի պատմության պետա– կան թանգարանը ևն: Արտասահմանյան կարևոր Տ. ը–ից են Լոնդոնի հնահա– վաքների ընկերությունը (1707), Բրիտա– նական դրամագիտական ընկերությունը (1903), Բրյոաելի (Բելգիա) Տ. ը. (1887), Տնագիտության, պատմության, նուրբ ար– վեստների և դրամագիտությաև հունգա– րական ընկերությունը, Աթենքի Տ. ը. (1837), Տյուսիսի հնագիտության ընկե– րությունը (Կոպենհագեն, 1825), Գերմ. արևելյան ընկերությունը (Արևմտյան Բեռ– լին, 1898), Տռոմի Տ. ը. (1902), Տնություն– ների թագավորական ընկերությունը (Ամս– տերդամ, 1858): Խոշոր Տ. ը. են գոր– ծում նաև Ֆրանսիայում, Նիդերլանդիա– յում, Նորվեգիայում, ԵԱՏ–ում, Լեհաստա– նում, Պորտուգալիայում, Ռումինիայում, Ֆինլանդիա յ ում, Բուլղարիայում, Շվեյցա– րիայում, Շվեդիայում, ճյսպոնիայում:
ՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ, մար– դու ձեռքով կերտված հնագույն առարկա– ներ, կառույցներ, դամբարաններ, որոնք պահպանվելով հողի մակերևույթին կամ ընդերքում, ջրի տակ՝ հանդիսանում են հնագիտական ուսումնասիրության օբ– յեկտներ: Տ. հ. պատմական առարկայա– կան աղբյուրներ են, որոնցով կարելի է վերականգնել մարդկային հասարակու– թյան անցյալը: Տիմնական Տ. հ–ի թվին են պատկանում աշխատանքի գործիքները, զենքերը, կենցաղային պիտույքները, հա– գուստներն ու զարդերը, բնակավայրերը (կայաններ, քաղաքատեղիներ, գյուղա– տեղիներ), հնագույն ամրությունները, հիդրոտեխնիկական կառույցների մնա– ցորդները, երկրագործական դաշտերը, ճանապարհները, օգտագործված լեռնա– յին հանքավայրերն ու արհեստանոցները, դամբարաններն ու վերդամբարանային և պաշտամունքային զանազան կառույց– ները (քարակոթողներ, վիշապներ, մենա– քարեր, կրոմլեխներ, դոլմեններ, մատուռ– ներ ևն), արձանագրությունևերև ու ժայ– ռապատկերները, ճարտարապետական կառույցները: Տ. հ. են նաև գետերում, ծովերում սուզված հնագույն նավերն ու նրանց բեռները, երկրի կեղևի ճեղքման ևնի հետևաևքով ջրի տակ մևացած բնա– կավայրերը ևև:
ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ
ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ՏՍՍՏ ԳԱ, հնագիտա– կան, ազգագրական, բանահյուսական գի– տահետազոտական հաստատություն ՏՍՍՏ–ում (Երևան): Տիմնադրվել է 1959-ի հուլիսի 1-ին՝ ՏՍՍՏ ԳԱ պատմության ինստ–ի հնագիտական բաժնի և ազգագրա– կան խմբի հիման վրա: 1961-ին գրակա– նության ինստ–ից Տ. և տ. ի. փոխադրվեց բանահյուսության բաժինը, 1973-ին ըս– տեղծվեց մարդաբանական լաբորատո– րիա: Ինստ–ում այժմ գիտահետազոտական աշխատանքներ են կատարվում Տայաս– աանի հնագիտության, հայ ազգագրու– թյան, հայ ժող. բանահյուսության և մարդաբանության բնագավառներում: Ի1ստ–ի կազմում գործում են վաղ հնագի– տության, Տին Տայասաանի հնագիտու– թյան, միջնադարյան հնագիտության, հայկ. վիմագրության, ազգագրության, բա– նահյուսության, բանահյուսական նյութե– րի վավերագրման բաժինները, մարդաբա– նս [կան լաբորատորիան և գրադարանը: Իէւստ–ի գործունեության մեջ կարևոր տեղ են գրավում հնագիտական պեղումները, աիշավախմբերի միջոցով ազգագրական, բանահյուսական և այլ նյութերի հավահ– ման աշխատանքները ՏՍՍՏ–ում, ինչպես նաև հարևան հանրապետություններում: Ինստ–ի ուսումնասիրությունները հրատա– րակվում են գիտական հաշվետվություն– ների, մենագրությունների և հոդվածնե– րի ձևով: Գիտական մեծ արժեք ունեն ինստ–ի կողմից հրատարակվող հետևյալ մատենաշարերը. «Տնագիտական պեղում–
