1910-ին Հայաստանում հոգեկան հիվանդների համար կազմակերպվել է 12 մահճակալանոց վճարովի խնամատուն: Սովետական կարգերի հաստատումից հետո, 1926-ին, Երևանում 20 մահճակալանոց հիվանդանոցի բազայի վրա կազմակերպվել է նյարդային և հոգեկան հի– վանդությունների միացյալ ամբիոն (ղեկավարել է պրոֆ. Ա. Ի. Արզումանյանը): 1936-ին Երևանի քաղաքային առաջին հիվանդանոցի նյարդային բաժանմունքին կից կազմակերպվել է 25 մահճակալանոց հոգեբուժական բաժանմունք (ղեկավարել է պրոֆ. Գ. Ա. Գրոն): Հետագայում քրոնիկական հիվանդների համար հոգեբուժական հիվանդանոցներ են բացվել Իջեվանում, Սևանում և Գեղամավանում: Երե– վանի բժշկ. ինստ–ի Հ–յան ամբիոնի գիտամանկավարժական աշխատանքները ղեկավարում է ՍՍՀՄ ԲԳԱ թղթակից անդամ, պրոֆ. Ա. Հ. Մեհրաբյանը: 1957-ին Երեվանի «Նորք» թաղամասում բացվել է հանրապետական հոգեբուժական կլինիկական նոր հիվանդանոց (300 մահճակալով), որի բազայի վրա կազմակերպվել է բժիշկների կատարելագործման ինստ–ի Հ–յան ամբիոնը (ամբիոնի վարիչ՝ պրոֆ. Ս. Ա. Դավթյան), 1974-ից գործում է քա– ղաքային հոգեբուժական դիսպանսերի բազայի վրա: 1962-ին Հ–յան ամբիոնին կից բացվել է գիտահետազոտական պրոբլեմային լաբորատորիա, որն զբաղվում է էպիլեպսիայի պատճառագիտության, ախտածնության և բուժման հարցերով: Հոգեբուժական դիսպանսերների ցանց է ըստեղծվել Կիրովականում, Լենինականում և Ղափանում: 1944-ից Հայաստանում գործում է հոգեբույժների և նյարդախտաբանների գիտական ընկերությունը:
Գրկ. Ամիրդովլաթ Ամասիացի, Օգուտ բժշկութեան, Ե., 1940:Kaннaбиx Ю. B., История психиатрии, M., 1929; Юдин Т.И., очерки истории отечественной психиатрии, М., 1951;Ганнушкин П.[1961]. Ա. Մեհրաբյան, Վ. Աբգաբյսմ
ՀՈԳԵԳԱԼՈՒՍՏ, քրիստոնեության գլխավոր տոներից՝ նվիրված առաքյալների վրա Սուրբ Հոգու «իջնելու» կրոնական ավանդությանը: Տոնվում է Զատկից 50 օր հետո (վերջինիս շարժականության համապատասխան՝ տատանվում է մայիսի 10-ից հունիսի 13-ը): Հ. Մովսես մարգարեին աստծո «տաս պատվիրանների» շնորհման հուդայական ւոոնի քրիստոնեական վերափոխումն է: Պահպանելով հին տոնը՝ եկեղեցին նրան տվեց այլ մեկնաբանում, այդ օրը առաքյալներն իբր Ս. Հոգուց ստացան քրիստոնեությունը քարոզելու «մարգարեական շնորհ», «մովսեսական օրենքը» փոխարինվեց «ավետարանական օրենքով»: Հ. յուրովի նվիրված է նաև Ս. երրորդության (հայր, որդի և Ս. Հոգի պաշտամունքին: Ներսես ԴtԿլայեցի (Շնորհալի) կաթողիկոսի (1166–73) սահմանած կարգի համաձայն՝ Հայոց եկեղեցին Հ. տոնում է մեկ շաբաթ շարունակ:
ՀՈԳԵԿԱՆ (պսիխիկա), արտացոլման բարձրագույն ձևը, որով օժտված են մարդը և զարգացման որոշակի աստիճանի վրա գտնվող (նյարդային համակարգ ունեցող) կենդանիները և որն անմիջականորեն դրսևորվում է ճանաչողական, զգացմունքային և կամային պրոցեսների ու հատկությունների ձևով (բնազդ, զգայություն, ընկալում, մտապատկեր, հիշողություն, երևակայություն, զգացմունք, կամք, ուշադրություն, խառնվածք, բնավորություն, ընդունակություն և այլն): Իր զարգացման տարբեր մակարդակներով ու շերտերով, իր կոնկրետ տեսակներով ու դրսևորման ձևերով հոգեկանը կազմում է հոգեբանության առարկան: Կենդանիների, առավել ևս մարդու անհատական ու պատմական զարգացումն ամենից առաջ նշանակում է նրանց հոգեկանի զարգացում: Կենդանու համար կենսականորեն կարևոր շատ հոգեկան երևույթներ ունի նաև մարդը, բայց զարգացած, «զտված», «մարդկայնացած» ձևով: Բացի դրանից, մարդն ունի գիտակցություն (ներառյալ և ինքնագիտակցությունը), որը հոգեկանի զարգացման բարձրագույն աստիճանն է, հոգեկանի զուտ մարդկային ձևը: Գիտակցությունն արտաքին աշխարհի, այդ թվում իր իսկ մարդու, որպես կենսաբանական ու հասարակական էակի, իմաստավորված, ընդհանրացված արտացոլումն է, որը հիմնված է սուբյեկտի և օբյեկտի որոշակի տարբերակման վրա և դրսևորվում է մասնավորապես նպատակաուղղված գործունեության մեջ: Ի տարբերություն կենդանու, մարդը ոչ միայն արտացոլում է աշխարհը, այլև գիտե, գիտակցում է, որ արտացոլում է, նա իրեն առանձնացնում է մնացած աշխարհից և հակադրում նրան: Մարդու հոգեկանի որոշ շերտեր, գիտակցության հետ եղած հարաբերության մեջ, կոչվում են ենթագիտակցություն: Դրանք մարդու ներաշխարհի այն երևույթներն են, որոնք գոյություն ունեն, ընթանում են, բայց սովորական պայմաններում չեն գիտակցվում, և դրանց մասին կարելի է դատել միայն անուղղակի ճանապարհով: Մարդու հոգեկանը կենդանու հոգեկանից տարբերվում է ոչ միայն զարգացման բարձր աստիճանով, խիստ տարբերակվածությամբ ու բարդությամբ, այլև հասարակական պայմանավորվածությամբ և ուղղվածությամբ: Հոգեկանի նյութական, ֆիզիոլոգիական սուբստրատը (կրողը, հիմքը) նյարդային համակարգն է, ուստի հոգեկանի վերլուծությունը ֆիզիոլոգիական առումով, այսինքն՝ նրա հիմքում ընկած ֆիզիոլոգիական պրոցեսների, մեխանիզմների վերլուծությունը խիստ կարևոր է նրա գիտական ըմբռնման համար: Ընդ որում, այդ վերլուծության ժամանակ պետք է խուսափել այնպիսի ծայրահեղություններից, ինչպիսիք են հոգեկանի անջատումը ֆիզիոլոգիականից կամ հանգեցումը նրան (տես Հոգեֆիզիկական պրոբլեմ): Բայց հոգեկանի ֆիզիոլոգիական վերլուծությունը բավարար չէ նրա էության բացահայտման համար, քանի որ հոգեկանն ունի այնպիսի յուրահատկություններ, որոնք անմիջականորեն բացատրելի չեն ֆիզիոլոգիականով: Այս առումով անհրաժեշտ է դառնում հոգեկանի զուտ հոգեբանական ուսումնասիրությունը, որի դեպքում հոգեկանը քննվում է իր զարգացման մեջ ու դրսևորման ձևերով, որպես միջավայրի հետ անձնավորության կամ կենդանական անհատի փոխազդեցության միջոց, որպես նրանց բնութագրություն՝ պայմանավորված ընդհանուր և կոնկրետ կենսապայմաններով, արտացոլվող իրականությամբ: Այսպիսով, հոգեկանը մի առումով պայմանավորված է ֆիզիոլոգիականով, մեկ այլ առումով՝ արտաքին (մարդու մեջ՝ նաև հասարակական) իրականությամբ, որը բովանդակություն է տալիս հոգեկանին: Հոգեկանի ֆիզիոլոգիական և զուտ հոգեբանական վերլուծությունը կոնկրետ գիտական վերլուծություն է: Մարդու հոգեկանը քննվում է նաև իմացաբանական, փիլիսոփայական առումով, փիլիսոփայության հիմնական հարցի շրջանակներում, այն է՝ իր մեջ արտացոլված օբյեկտիվ իրականության նկատմամբ իր հարաբերության, մատերիայի նկատմամբ իր հակադրության տեսակետից, դիտված վերացականորեն, որպես ընդհանրապես մարդկային (և ոչ թե հատկապես անձնավորության) հոգեկան: Արտացոլման մարքսիստական տեսությունը կարևորագույն նշանակություն ունի հոգեկանի կոնկրետ գիտական ըմբռնման համար որպես ընդհանուր մեթոդաբանական հիմք:
Հոգեկանի կարևորագույն առանձնահատկությունը նրա իդեալական, սուբյեկտիվ, աննյութական, ոչ մատերիական բնույթն է, որի հետևանքով առանձին մարդուհոգեկանն անմիջականորեն մատչելի է մնում միայն իրեն, այսինքն՝ ներհայեցողությանը, ինքնադիտմանը, բայց ոչ ուրիշներին, ոչ օբյեկտիվ դիտմանը: Բայց հոգեկանն օբյեկտիվանում, առարկայանում է զանազան ձևերով (արտահայտիչ շարժումներ, վարք, գործունեություն, մարդու ստեղծած առարկաներ, լեզու և այլն), որի շնորհիվ միջնորդավորված ձևով մատչելի է դառնում նաև օբյեկտիվ դիտմանը: Հոգեկանի, հատկապես մարդու հոգեկանի, մի կարևոր առանձնահատկությունն է նաև նրա ակտիվությունը: հոգեկանը իրականության ոչ թե հայելային, այլ ընտրողական, տարբերակված, ճկուն արտացոլումն է: Ծագելով կենդանի նյութի զարգացման որոշակի աստիճանում՝ հոգեկանը դարձել է օրգանիզմի գոյությունը կարգավորող, կառավարող գործոն, կյանքի հետագա զարգացման պայման:
Հոգեկանը (ինչպես անվանում էին սկզբնապես, հոգին) միշտ էլ գրավել է մարդու ուշադրությունը: Բոլոր դարերի փիլիսոփայական միտքն զբաղվել է հոգեկանի հարցերով՝ մերթ իդեալիստական դիրքերից՝ այն անջատելով իր մատերիական հիմքից և դիտելով որպես ինքնաբավ էություն, մերթ էլ մեխանիստական մատերիալիզմի դիրքերից՝ այն նույնացնելով նյութականին, դիտելով որպես նրա մի տեսակ: Հոգեկանի գիտական ուսումնասիրությունը համակարգված բնույթ է ընդունել և մեծ արդյունքներ է տվել XIX դարում, հոգեբանության որպես ինքնուրույն գիտության ձևավորմամբ, առանձնապես այդ բնագավառում գիտափորձի կիրառմամբ: Ներկայումս հոգեբանական հետազոտությունների մեջ հաջողությամբ կիրառվում են նաև կիբեռնետիկական մեթոդներ:
Ա. Նաչչաշյան
ՀՈԳԵԿԱՆ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, մարդու օրգանիզմի կենսագործունեության ընդհանուր խանգարում, բնորոշվում է գլխուղեղի և նրա հիմնական ֆունկցիայի՝ հոգեկան գործունեության
