Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/548

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

հոռոմոսի վանքի (X–XI դդ.) հատակագիծը Տոոոմոսի վանքի «հաղթակամարը» Հոռոմոսի վանքի գավթի (1038) բազմանիստ, քանդակազարդ երդիկը Թեքսիեի կարծիքով՝ հայկ. Սեն–Դնին, թագավորների և իշխանների դամբարա– նավայրը: Ս. Հովհաննես եկեղեցին ն. մատուռ–դամբարանները գմբեթածածկ են, ունեն մեկ հարթության վրա մշակված արլ. ճակատ՝ պսակված տարբեր չաՓերի, սա– կայն իրար հետ կապված ճակտոններով: ճակատները սիմետրիկ են, կենտրոնից դեպի ծայրամասերը նվազող ճակտոնների եռանկյունի դասավորությամբ: Տարբեր ծավալների միասնական նման լուծումը վանական այլ շինությունների համեմա– տությամբ քաղաքային տիպ է և զարգա– ցում է գտել Եվրոպայում՝ կայսերական* եկեղեցիների արմ. ճակատներում (west- werk): Հ. վ–ում իրենց արտակարգ շքեղ դեկորատիվ հարդարանքով ուշագրավ են նաև հվ–արմ–ում տեղադրված, միմյանց կից, ուղղանկյուն հատակագծերով երեք կառույցներ, որոնք հավանաբար եղել են նշխարատուն կամ գրապահոց: Առաշին երկուսը տեղադրված են հս–հվ. ուղղու– թյամբ, երրորդը՝ նրանցից արլ.: Տ. վ–ում կան փոխհատվող կամարների համա– կարգերի հնագույն օրինակներ: Բագրա– տունիների ժամանակաշրջանում ունեցած դերով, շինարարական U ճարտ. նշանա– կությամբ Տ– Վ– հայ ճարտ. կարևոր իրա– գործումներից Է: Գբկ. Թորամանյան Թ., Նյութեր հայ– կական ճարտարապետության պատմության, [h.] 1, Ե., 1942: Մ ա ն ու չ ա ր յ ա ն Ա. Ա., Քննություն Հայաստանի IV–XI դարերի շի– նարարական վկայագրերի, Ե., 1977: Տ է r z y- g օ w s k i I., Die Baukunst der Armenier und Europa, B. 1, Wien, 1918; Cuneo P., L’architettura della scuola, regionale di Ani, Roma, 1977. Ա.Զաբյան

ՀՈՌՈՓՈՒԼ, գյուղ Արևմտյան Հայաստա– նում, Էրզրումի վիլայեթի Կամախի գա– վառի Կերճանիս գավառակում: 1909-ին ուներ 775 (59 ընտանիք) հայ բնակիչ: Զբաղվում էին երկրագործությամբ, անաս– նապահությամբ և արհեստներով: Գյու– ղում կար եկեղեցի և դպրոց: Հ–ի հայերը բռնությամբ տեղահանվել են 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ: Նրանց մեծ մասը զոհվել է գաղթի ճանապարհին, Կամախի կիրճում: Փրկվածները բնակություն են հաստատել տարբեր երկրներում:

ՀՈՍԱՆՔ», տնտեսական, քաղաքական, հասարակական և գրական օրաթերթ: Հայ մենշևիկների հրատարակություն: Լույս է տեսել 1906–07-ին, Թիֆլիսում: Փաստացի խմբագիրներ՝ Ա. Զուրաբյան, Ա. Երզնկյան: Լուսաբանել է հայկ. մեն– շևիզմի, ինչպես նաև ս–դ. բանվորական հայկ. կազմակերպության (սպեցիֆիկներ) գործունեությունը, Պետ. դումայի ընտրու– թյունների ընթացքը, տպագրել նյութեր Անդրկովկասի, Ռուսաստանի և արտա– սահմանյան երկրների քաղ., տնտ., մշա– կութային կյանքի վերաբերյալ: Թարգմա– նաբար ներկայացրել է Գ. Պլեխանովի, Պ. Լաֆարգի, Ա. Բեբելի տեսական որոշ աշխատություններն ու նամակները: Վ. Մաղաչյան.

ՀՈՍԱՆՔԻ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ, Էներգիայի տարբեր տեսակները Էլեկտրականի փո– խակերպող սարքեր: Ըստ փոխակերպ– վող Էներգիայի տեսակի Հ. ա. լինում են քիմիական և ֆիզիկական: Քիմիա– կան Հ. ա. սարքեր են, որոնք Էլեկտ– րական հոսանք են արտադրում քիմ. ակ– տիվ նյութերի միջե ընթացող օքսիդա– վերականգնման ռեակցիայի Էներգիայի հաշվին: Տարբերում են առաջնային (գաւ– վանական էչեմենտներ և մարտկոցներ), երկրորդային (կուտակիչներ և կուտա– կիչային մարտկոցներ) և պահեստային քիմ. Հ. ա.: Առաջնային Հ. ա–ում, որպես կանոն, քիմ. ակտիվ նյութերի Էներգիան օգտագործվում է միայն մեկ (սակավ երկու) անգամ: Երկրորդա– յին Հ. ա–ում հնարավոր է քիմ. ակտիվ նյութերի Էներգիայի բազմանվագ օգտա– գործում (լիցքավորման և լիցքաթափման բազմաթիվ ցիկլերով): Պահեստ ա– յ ի ն Հ. ա–ում նույնպես քիմ. նյութերի Էներգիան օգտագործվում է մեկ անգամ, սակայն ի տարբերություն գալվանական Էլեմենտների և կուտակիչների, դրանց երկարատև պահպանման ընթացքում Էլեկտրոլիտը Էլեկտրոդների հետ գալ– վանական կապի մեջ չի դրվում: Էլեկտրո– լիտը պահվում է միջէլեկտրոդային բա– ցակներում ապակե սրվակներով, հեղուկ կամ պինդ վիճակում: Հ.ա–ի աշխատանքի նախապատրաստման ժամանակ սրվակ– ները ջարդում են սեղմած օդով, իսկ պինդ էլեկտրոլիտը հալում էլեկտրատեխնիկա– կան կամ հրատեխնիկական տաքացմամբ: Պահեստային Հ. ա–ի պահպանման ժամկե– տը գերազանցում է 10–15 տարի: Քիմ. Հ. ա–ի թվին են պատկանում նաև էլեկտրաքիմիական գեներա– տորները: Աշխատանքներ են տար– վում տիեզերական օբյեկտների, էլեկտ– րամոբիլների, ստացիոնար կայանքների համար էլեկտրաքիմիական գեներատոր– ներ ստեղծելու ուղղությամբ: Ֆիզիկական Հ. ա. սարքեր են, որոնք էլեկտրականի են փոխակերպում ջերմային, մեխանիկական, էլեկտրամագ– նիսական, ինչպես նաև ռադիացիոն ճա– ռագայթման և միջուկային տրոհման էներ– գիան: Ֆիզիկական Հ. ա. են էլեկարամե– քենայական և ջերմաէլեկտրական գե– ներատորները, ջերմաէմիսիոն փոխակեր– պիչները, մագնիսահիդրոդինամիկական գեներատորները, ինչպես նաև արեգակ– նային ճառագայթման և ատոմի տրոհ– ման էներգիաները փոխակերպող գենե– րատորները: էլեկտրամեքենա– յական գեներատորները էլեկտրականի են փոխակերպում մեխա– նիկական էներգիան (տես Գեներատոր էչեկտրական): Զերմաէլեկտրա– կան գեներատորների աշխա– տանքի հիմքում ընկած է Զեեբեկի էֆեկ– տի օգտագործումը: Գրանցում աշխատող մարմին են սիլիցիումի, գերմանիումի և այլ կիսահաղորդչային միացություններ (որպես կանոն պինդ լուծույթներ): Օ. գ. գ, 3-7-15% (ջերմաստիճանի 100–1000°C մի– ջակայքում): Ջերմաէմիսիոն փո– խակերպիչների աշխատանքը հիմնված է ջերմաէմիսիոն էֆեկտի (տա– քացված մետաղի մակերևույթից էլեկտ– րոնների արձակում) օգտագործման վրա: Լաբորատոր նմուշների օ. գ. գ. 30% է, իսկ գործող էներգետիկական կայանքներինը՝ 15%: Արևային ճառագայթման էներգիան փոխակերպող Հ. ա–ի (արևայիև մարտ– կոցներ) աշխատանքի հիմքում ընկած է ներքին ֆոտոէֆեկտի օգտագործումը