քանդակները Հ. քաղաքում, մարմար, 81), որոնք հատկապես բնորոշ են Տրայա– նոսի շրջանին, երբ ձևավորվել է մար– տապատկերային բարձրաքանդակը (Տրա– յանոսի սյան բարձրաքանդակները Հ–ում, մարմար, 111–114): Հունա–հելլենիսսա– կան ավանդույթների ազդեցությունը իր գագաթնակետին է հասել Ադրիանոսի շրջանում: Դեկորատիվ գեղանկարչու– թյան մեջ (մինչև 63-ը) գերակշռող է եղել այսպես կոչված երրորդ ոճը (թեթև գրա– ֆիկական զարդապատկերներ և ոչ մեծ սյուժետային նկարներ), որին Փոխա– րինել է չորրորդ կամ «ֆանտաստիկ ճար– տարապետության» ոճը (բարդ, պատ– րանք այ ին–ա ար ածական ճարտ. կոմպո– զիցիաներ): Կառուցման բազմապլանայ– նությունը հատուկ է նաև խճանկարչու– թյանը, որի գունապատկերը հարստաց– վել է ճոխ նրբերանգների գունախճերով (սմալտա): Կայսերական շրջանի դեկո– րատիվ–կիրառական արվեստում առանձ– նանում են դրոշմապատկերները, ռելիեֆ զարդապատկերներով «կարմրափայլ» խեցեգործությունը, ապակե առարկանե– րը, կնիքները: Կայսրության անկման շրջանում (III– IV դդ.) հին հռոմ. արվեստում նկատվում են անկումային գծեր: Այդ շրջանի ճարտ–յանը բնորոշ են կառույցների ան– սովոր խոշոր մասշտաբները, ճոխ էֆեկտ– ները, հարդարանքի շքեղությունը և որ– մերի անհանգիստ պլաստիկան: Շինա– րարական գործունեությունը ծավալվում էր գլխավորապես պրովինցիաներում, ուր կառուցվում էին նոր ֆորումներ, հսկա– յական տաճարային համալիրներ (Բւսաւ– բեկ): Հին հռոմ. ճարտ. ավանդույթները օրգանապես շարունակվել են Հ. քաղա– քի (Կարակալլայի, 206–217, և Դիոկղե– տիանոսի, 306, թերմերը, Մակսենցիոսի բազիլիկը, 315) և որոշ պրովինցիաների [Դիոկղետիանոսի պալատը, մոտ 300, Սպլիտում (Հորվաթիա)] կառույցներում: Ուշ հռոմ. դիմաքանդակը մարդու իրա– կան գծերը չի վերապատկերել, արտաքին հատկանիշները կերպավորվել են ընդ– հանրացված գծերով: Քանդակագործու– թյան մեջ պայմանականության և ոճավոր– ման տարրերի երևան գալը վկայում է արլ. պրովինցիաների արվեստի ազդեցու– թյունը: III– IV դդ. գեղարվեստական կերտվածքներում առանձնանամ են ման– րանկար դիմապատկերները ոսկե նըր– բաթիթեղի վրա, սյուժետային բարձրա– քանդակներով մարմարյա սարկոֆագնե– րը: Քրիստոնեական պաշտամունքի հետ են կապված որմնազարդ կատակոմբները: Ուշ հռոմ. գեղարվեստական մտածողու– թյունը մեծ ազդեցություն է ունեցել եվրո– պական միջնադարյան արվեստի վրա: Պատկերազարդումը տես 512–513-րդ էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակներ XII–XIII: Աղբյուրներ. Պլուտարքոս, Զուգա– կշիռք, հ. 1 –5, Վնտ., 1832–34: Մովսես ւսորենացի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1968: ^HOflOp ChIJHJIHHCKHH, HC- TopnqecKaa 6n6jiHOTeKa, t. 1–6, CIIB, 1774– 1775; Ո o ji h 6 h h, Bceo6man hctophh b copoKa KHHrax, t. 1–3, M., 1890–99; JI h- B H H ThT, PHMCKaH HCTOpHH OT OCHOBaHHH ropoga, nep. c JiaT#, 2 t. 1–3, M,, 1897– 1901; A □ n h a h, PnMCKan hctopha, «Beer- hhk flpeBHeii hctophh», 1950, .Ns 2–4; C b e- T O H H H TpaHKBHJIJI, }fCH3Hb flBeHafl- n,aTH u;e3apeH, nep. c ji& ., M., 1966; T a ո h t KopHejtuii, Coq., t. 1–2, JT., 1970. Գրկ. Էնգելս Ֆ., Ընտանիքի, մասնավոր սեփականության ն պետության ծագումը, Ե., 1965: Լենին Վ. Ի., Պետության մասին, Երկ., հ. 29: MapKC K., OopMM, npefl- raecTByrom,He KarraTajracTH^ecKOMy np0H3B0fl- ctby, MapKC K., Srorejibc Փ., Coq., 2 H3fl., t. 46, h. 1; Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. 1, Ե., 1971, էջ 521–880: Ռոլեն Գաղղիա– ց ի, Պատմութիւն Հռովմէական, հ. 1–6, Վնտ., 1816–17: Գալֆայան Ամբրո– սի ո ս, Համառօտ պատմութիւն հռովմայեց– ւոց, Վնտ., 1850: Աստ արյան Հ., Քա– ղաքական վերաբերություններ ընդ մեջ Հայաս– տանի և Հռովմա, Վնտ., 1912: Հրանտ Արմեն, Մեծն Տիգրան, Կահիրե, 1947: T h 6 6 օ h 3., Hctophh ynaflica h pa3pyineHHfl Phmckoh HMnepHH, դ. 1–7, M., 1883–86; Momm3ch T., Hctophh PHMa, t. 1–3, 5, M., 1936–49; P a h o b h A.B., Boctoh- Hue npoBHHi^HH Phmckoh HMnepHH b I–III bb., M.–JI., 1949; EoKinaHHH A. ., Ilap- Փ™ hPhm, [h.] 1–2, M., 1960–66; Y t h e h- k o C. JI., KpH3Hc h naaeHHe Phmckoh pec- ny6jiHKH, M., 1965; Hctophh gpeBHero PHMa, M., 1971; ա t a e p m a h E. M. [h a p.], Pa6cTBO b 3anaflHMX npoBHHijHHX Phmckoh HMnepHH b I–III bb., M., 1977; MapHHo- B H *1 Jl.n. [Hflp.j, PadcTBO B BOCTOHHMX npoBHHi^H^x Phmckoh HMnepHH b I–III bb., M., 1977; TopflHeBHH O., Bbicmee օ6- pa30BaHHe b PuMe bo BpeMeHa HMnepaTopoB, KneB, 1894; MejinxoB B.A., OqepK boc- HHTaHHH H ody^eHHH B flpeBHeM PHMe, Դ. 1, XapbKOB, 1913; CepreeHKo M.E., ^Kh3h& ApeBHero PHMa, M. – JI., 1964; Xboctob B. M., Hctophh pHMCKoro npaBa, 7 H3fl., [M.], 1919; Hctophh phmckoh: jnrrepaTypbi, nofl pefl. C. H. Co6ojieBCKoro [h flp.], t. 1–2, M., 1959–62; Cokojiob r., Hckycctbo .Z^peBHero PHMa, M., 1971; Bceo6man hctophh apxHTeKTypw, [2 H3#.], t. 2, M., 1973; M o- KyjibCKHii C., Hctophh 3anaflHO-eBpo- nencKoro TeaTpa, t. 1, M., 1956; T p y 6 e p P., Bceodman hctophh My3MKH, 3 H3fl., M., 1965; Abbertini A., L’ Empire Romain, 2 ed. f P., 1936; Sanctis G. de, Storia dei Romani [2ed.], v. 1–4, Firenze, 1953–56; Gage J. G., Les classes socales dans l’Empire romain, P., 1964. ՀՌՈՄ (Roma), Իտալիայի մայրաքաղաքը, երկրի քաղաքական, մշակութային գըլ– խավոր և տնտեսական նշանակալի կենտ– րոնը, աշխարհի հնագույն և պատմական ու մշակութային հուշարձաններով հա– րուստ քաղաքներից մեկը: Հռոմի նահան– գի և Լացիո մարզի վարչական կենտրոնն է: Հ–ի սահմաններում է պապական Վա– Տեսարան Հ ռոմից աիկան քաղաք–պետությունը: Գտնվում է Տիբերի գետաբերանի մոտ: Տարածու– թյունը 208,7 կմ2 է, արվարձաններով՝ 1507,6 կմ2, բն.՝ 2,9 մլն, արվարձաններով՝ 3,8 մլն (1978): Բարձր կետը Մարիոն է (139 it): Կլիման միջերկրածովյան է, հուն– վարի միջին ջերմաստիճանը 6,8°C է, հու– լիսինը՝ 25,8°C, տարեկան տեղումները՝ 508 ւէւէ: Վարչական կառուցվածքը բարդ է. կենտրոնական մասը բաժանվում է 22 շրջանի, պատմական կենտրոնը շրջապա– տող տարածքը բաղկացած է 35 թաղամա– սից, արվարձանային գոտին՝ վարչական 6 միավորից: Քաղաքը կառավար ու մ է ընտ– րովի խորհուրդը (80 անդամ), որն իրա– վասու է ընդունելու քաղաքի բյուջեն, որո– շումներ կայացնելու մունիցիպալային կա– ռավարման (տրանսպորտ, կոմունալ սպա– սարկում ևն) հարցերով: Խորհրդի կազ– մից ընտրվում է քաղաքագլուխ և գործա– դիր կոմիտե՝ ջունտա: Քաղաքագլուխը միաժամանակ կառավարության պաշտոն– յա է: Քաղաքի կառավարումը վերահսկում են Հռոմի նահանգի պրեֆեկտն ու վար– չական ջունտան: Պատմական ակնարկ: Քաղաքն անունն ստացել է Հռոմուչոսից, որն, ըստ ավան– դության, այն հիմնել է մ. թ. ա. 754(753)-ին (թեև Հ–ի տեղում հայտնաբերվել են ավելի վաղ բնակության հետքեր): Հ. Ապենին– յան թերակղզում և նրա սահմաններից դուրս կատարած նվաճումների հետևան– քով դարձել է միջերկրածովյան խոշոր տերության մայրաքաղաք (տես Հռոմ Հին) և հին աշխարհի խոշորագույն քաղաքներից մեկը (մոտավոր հաշվում– ներով կայսրության ժամանակաշրջանում ունեցել է 600 հազարից մինչև 2 մլն բն.): 330-ին Հռոմ. կայսրության մայրաքաղա– քը Կ. Պոլիս տեղափոխվելուց հետո Հ. կորցրել է քաղ. կենտրոնի իր նշանակու– թյունը: 410-ին Հ. գրավել են վեստգոթե– րը, 455-ին՝ վանդալները: YI դ. 1-ին կեսին բյուզանդա–օստ գոթական պատերազմնե– րի հետևանքով անկում է ապրել տնտեսու– թյունը: 552-ից գտնվել է Բյուզանդիայի գերիշխանության տակ: Իտալիայի բյու– գանդական կառավարիչ հայազգի Նար– սեսը VI դ. 50–60-ական թթ. ձեռնարկել է Տիբերի հունը մաքրելու, Հ–ի նավահան– գիստը վերականգնելու, հասարակական շենքերը նորոգելու աշխատանքներ, սա– կայն այդ միջոցառումները տնտեսապես չվերականգնեցին Հ.: YI–VIII դդ., Բյու– զանդիայի տիրապետության պայմաննե– րում, Հ., ըստ էության, կառավարել են Հ–ի եպիսկոպոսները՝ պապերը (տես Պապ Հռոմի): 756-ից Պապական մարզի կենտրոնն էր: Այս ընթացքում Հ. ստացել է Արևմտյան Եվրոպայի եկեղեցա–քաղա– քական կենտրոնի նշանակություն: Հ–ին տիրելու համար պայքարել են պապերը և «Հռոմեական սրբազան կայսրության> կայսրերը (որոնք իրենց համարել են հռոմ. կայսրերի հետնորդներ), քաղաքում պայքարը իշխանության համար մղվել է արիստոկրատական տարբեր տոհմերի միջև: 1084-ին քաղաքն զգալիորեն ավե– րել են նորմանները: XI– XII դդ. Հ. ստա– ցել է ֆեոդալական քաղաքի տեսք՝ ավեր– ված անտիկ շենքերի տեղում կառուցվել
