Jump to content

Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/369

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

փաստերը և առաջինն է մուծել շեղման հոսանքի պատկերացումը։ Էլեկտրամագնիսական դաշտի օրենքները Մ․ ձևակերպել է մասնակի ածանցյալներով՝ դիֆերենցիալ հավասարումների տեսքով (տես Մաքսվելի հավասարումներ)։ Այդ հավասարումներից հետևում է էլեկտրամագնիսական ալիքների գոյությունը, որը հետագայում փորձով հայտնաբերել է Հ․ Հերցը: Մ․ հանգել է այն եզրակացությանը (1865), որ լույսը նույնպես ունի էլեկտրամագնիսական բնույթ, և ցույց է տվել, որ էլեկտրամագնիսական ցանկացած ալիքի արագությունը վակուումում հավասար է լույսի արագությանը։ Մ–ի տեսությունից բխում էր, որ էլեկտրամագնիսական ալիքները ճնշում են գործադրում։ Լույսի ճնշումը փորձով հայտնաբերել է Պ․ Ն․ Լեբեդևը 1899-ին։ Մ․ կարևոր ավանդ է ներդրել ֆիզիկայի պատմության մեջ՝ ընդարձակ մեկնաբանությամբ հրատարակելով Հ․ Կավենդիշի՝ էլեկտրականությանը վերաբերող աշխատանքների ձեռագրերը (1879)։ Գրել է նաև մի շարք հանրամատչելի գրքեր։
Երկ․ Избр. соч. по теории электромагнитного поля, М., 1954; Статьи и речи, М., 1968 (կա մատենագիտական ցանկ)։
Գրկ. Кудрявцев П. С., Максвелл, М., 1976.
ՄԱՔՍՎԵԼ (Ջ․ Մաքսվելի անունով), մագնիսական ինդուկցիայի հոսքի միավորը համակարգում։ Կրճատ նշանակվում է մքս (միջազգային նշանակումը՝ Мх)։ Մ․ այն մագնիսական հոսքն է, որն անցնում է 1 գաուս ինդուկցիայով համասեռ մագնիսական դաշտի ուղղությանն ուղղահայաց 1 սմ² մակերեսով․ 1 մքս=1 գս • 1 սմ²։ Մ․ կարող է սահմանվել նաև էլեկտրամագնիսական ինդուկցիայի երևույթի հիման վրա՝ իբրև այնպիսի մագնիսական հոսք, որի հավասարաչափ նվազման դեպքում (մինչև զրո) 1 վրկ–ի ընթացքում այդ հոսքն ընդգրկող փակ կոնտուրում մակածվում է պոտենցիալների տարբերության միավորի ( վ) հավասար էլշու։ 1 մքս վեբեր։
ՄԱՔՍՎԵԼԻ ԲԱՇԽՈՒՄ, գազերում մոլեկուլների արագությունների բաշխման վիճակագրական օրենքը։ Սահմանել է Ջ․ Մաքսվելը 1859-ին։ Ջերմային հավասարակշիռ վիճակում

որտեղ -ը այն մոլեկուլների միջին թիվն է, որոնց արագությունների պրոյեկցիաներն ընկած են (), (), () միջակայքում, -ը մոլեկուլների ընդհանուր թիվն է, -ը՝ մոլեկուլի զանգվածը, -ն՝ բացարձակ ջերմաստիճանը, -ն՝ Բոլցմանի հաստատունը։ (1)-ը ըստ անկյունների (շարժման ուղղությունների) ինտեգրելուց ստացվում է բաշխման օրենքը ըստ արագությունների բացարձակ արժեքների՝

Մ․ բ․ կարելի է ստանալ Գիբսի բաշխումից, որը ճիշտ է դասական և քվանտային մոտեցման դեպքերում՝ գազերի, հեղուկների և պինդ մարմինների համար ու տալիս է նրանց ջերմային հատկությունների սպառիչ նկարագիրը ջերմային հավասարակշռության ժամանակ։ (1)-ը և (2)-ը ունեն վիճակագրական բնույթ և ճիշտ են միայն շատ մեծ -ի դեպքում։ -ն հավանականությունն է այն բանի, որ որևէ մոլեկուլ կունենա միջակայքում ընկած արագություն։ (2)-ից կարելի է որոշել մասնիկների միջին քառակուսային, միջին և հավանական արագությունները․ մք, մ, հ Քանի որ մասնիկների շարժման բոլոր ուղղությունները հավասարահավանական են, ապա և
Մ․ բ–ման փորձնական հաստատումն ստացվել է մոլեկուլային փնջերով կատարած փորձերից։Գ․ Սահակյան ՄԱՔՍՎԵԼԻ ՀԱՎԱՍԱՐՈՒՄՆԵՐ, մակրոսկոպիկ էլեկտրադինամիկայի հիմնարար հավասարումները, որոնք նկարագրում են կամայական միջավայրում տեղի ունեցող էլեկտրամագնիսական պրոցեսները։ Ձևակերպել է Ջ․ Մաքսվելը XIX դ․ 60-ական թթ․ հիմնվելով մի շարք փորձնական օրինաչափությունների և Մ․ Ֆարադեյի այն գաղափարի վրա, որ լիցքավորված մարմինները փոխազդում են էլեկտրամագնիսական դաշտի միջոցով։ Մ․ հ–ի ժամանակակից տեսքը տվել են Հ․ Հերցը և Օ․ Հեվիսայդը։ Մ․ հ․ հնարավորություն են տալիս որոշել էլեկտրամագնիսական դաշտի հետ կապված հիմնական մեծությունները տարածության յուրաքանչյուր կետում և ժամանակի ցանկացած պահին, եթե հայտնի են դաշտի աղբյուրները՝ հոսանքի խտությունը և լիցքի խտությունը։ Էլեկտրամագնիսական դաշտը վակուումում բնութագրվում է էլեկտրական դաշտի լարվածության և մագնիսական դաշտի ինդուկցիայի վեկտորներով, որոնք հնարավորություն են տալիս որոշել լիցքերի և հոսանքների վրա ազդող ուժերը։ Միջավայրում էլեկտրամագնիսական դաշտը նկարագրելու համար մտցվում են նաև էլեկտրական ինդուկցիայի և մագնիսական դաշտի լարվածության օժանդակ վեկտորները։
Մաքսվելի առաջին հավասարումն ունի հետևյալ տեսքը․

որտեղ c-ն լույսի արագությունն է։ Այս հավասարումն Ամպերի օրենքի ընդհանրացումն է փոփոխական դաշտերի համար։ Մաքսվելը ենթադրել է, որ ոչ–հաղորդիչ միջավայրում փոփոխական էլեկտրական դաշտն էլ. ազատ լիցքերի շարժումով պայմանավորված հաղորդականության հոսանքի նման, մագնիսական դաշտ է առաջացնում։ Մաքսվելի երկրորդ հավասարումը Ֆարադեյի էլեկտրամագնիսական ինդուկցիայի օրենքի մաթ. ձևակերպումն է․

Երրորդ հավասարումը ազատ մագնիսական լիցքերի բացակայության փաստի ձևակերպումն է․
Մ. հ–ից չորրորդը լիցքերի փոխազդեցության Կուլոնի օրենքի ընդհանրացումն է․
Միջավայրում Մ․ հ․ փակ համակարգ չեն կազմում։ Դրանք հարկավոր է լրացնել և վեկտորները կապող երեք առնչություններով, որոնք թելադրվում են կոնկրետ միջավայրի հատկություններով և վիճակով։ Այդ երեք առնչությունները կոչվում են նյութական հավասարումներ։ Դրանք նկարագրում են միջավայրի էլեկտրամագնիսական հատկությունները և յուրաքանչյուր միջավայրի համար ունեն որոշակի տեսք։ Պարզագույն դեպքում կողմ), որտեղ -ը միջավայրի դիէլեկտրիկ թափանցելիությունն է, -ն՝ մագնիսական թափանցելիությունը, -ն՝ էլեկտրահաղորդականությունը, իսկ կողմ-ը ոչ էլեկտրաստատիկ բնույթի ուժերով պայմանավորված համարժեք դաշտի լարվածությունն է։ Երրորդ առնչությունը Օհմի օրենքն է՝ գրված դիֆերենցիալ տեսքով։ Վակուումում :
Մ. հ-ից բխում է լիցքի պահպանման օրենքը՝ (անխզելիության հավասարում), ինչպես նաև հետևում է, որ էլեկտրամագնիսական դաշտը օժտված է էներգիայով և իմպուլսով: Էներգիան ոչ թե կենտրոնացված է միայն լիցքեր և հոսանքներ պարունակող տիրույթներում, այլ բաշխված է ամբողջ տարածության մեջ խտությամբ: Ժամանակի ընթացքում փոփոխվող էլեկտրամագնիսական դաշտերի դեպքում Մ․ հ–ից բխում է էլեկտրամագնիսական ալիքների գոյությունը, որոնք և տեղափոխում են այդ դաշտերի էներգիան։ Էներգիայի հոսքի խտությունը որոշվում է Պոյնտինգի վեկտորով՝ : Եթե էլեկտրամագնիսական էներգիայի շնորհիվ ծավալում ջերմություն է անջատվում, ապա Մ․ հ․ հնարավորություն են տալիս եզրակացնել, որ էներգիայի պահպանման օրենքի համաձայն միավոր ժամանակում անջատվող ջերմության քանակը՝ , որտեղ ծավալը պարփակող մակերևույթն է, –ը՝ վեկտորի պրոյեկցիան -ի նորմալի վրա։ Դաշտի միավոր ծավալի իմպուլսը –ի հետ կապված