վարդագույն, ծիրանագույն, սպիտակ կամ դեղնականաչ, բուրավետ, մեկական կամ դիխազիում ծաղկաբույլերով։ Պսակաթերթերը վերևում ծոպավոր են։ Բաժակը ձուլաթերթ է։ Պտուղը բազմասերմ տուփիկ է։ Հանդիպում է Եվրոպայում, Ասիայում, Աֆրիկայում։ Հայտնի է շուրջ 300 տեսակ, ՍՍՀՄ–ում՝ 100, ՀՍՍՀ–ում՝ 18։ Մ–ի շատ տեսակներ (պարտեզային կամ հոլանդական Մ․, մորուքավոր կամ տաճկական Մ․, փետրաձև Մ․ ևն) մշակվում են վաղուց ի վեր․ հայտնի են բազմաթիվ արժեքավոր պարտեզային ձևեր և սորտեր։ Մ․ է կոչվում նաև մեխակածառի չորացած ծաղկակոկոններից ստացվող համեմունքը։
ՄԵԽԱՆԱՔԻՄԻԱ պոլիմերների, գիտության ճյուղ, ուսումնասիրում է մեխանիկական ուժերի ազդեցությամբ պոլիմերներում ընթացող քիմ․ փոխարկումները։ Մեխանիկական ուժերի (օրինակ՝ մամլման, մանրացման, գլանման ևն) ազդեցության տակ պոլիմերներում քիմ․ կապերը խզվում են (մեխանադեստրուկցիա), առաջանում են քիմ․ պրոցեսներն ակտիվացնող ազատ ռադիկալներ, նկատելիորեն փոխվում են պոլիմերների ֆիզիկական և քիմ․ հատկությունները (նվազում է մոլեկուլային զանգվածը, առաջանում են նոր ֆունկցիոնալ խմբեր, փոխվում է լուծելիությունը, մեծանում ռեակցիոնունակությունը ևն)։ Մեխանիկական ներգործություններն օգտագործվում են պոլիմերների հատկությունները ցանկալի փոփոխությունների ենթարկելու, նոր պոլիմերներ սինթեզելու և այլ նպատակով։
Մեխանաքիմիական երևույթները միաժամանակ նպաստում են պոլիմերների հոգնածության և քայքայման պրոցեսներին։ Այդ պատճառով մեծ նշանակություն ունի պոլիմերների կայունացումը, հատկապես երկարատև պարբերական ծանրաբեռնվածությունների դեպքում։
ՄԵԽԱՆԻԶՄ (< հուն․ μηχανή — գործիք, հարմարանք), կիրառված ուժերի ազդեցությամբ որոշակի նպատակային շարժումներ կատարող մարմինների (օղակների) համախումբ։ Ըստ կառուցվածքա–կոնստրուկտիվ հատկանիշների Մ–ները լինում են՝ հոդակապավոր (լծակավոր), բռնցքավոր, ատամնավոր, սեպային, պտուտակավոր, ֆրիկցիոն, ճկուն օղակներով, հիդրավլիկական էլեկտրական սարքերով ևն։ Այն Մ–ները, որոնցում բոլոր կետերի հետագծերը գտնվում են նույն կամ զուգահեռ հարթություններում, կոչվում են հարթ Մ–ներ (շուռտվիկա–սողանային, բռնցքավոր, սեպային ևն)։ Մ–ները կարող են ունենալ ազատության մեկ կամ մի քանի աստիճաններ։ Առավել տարածված են ազատության մեկ աստիճանով Մ–ները, որտեղ բոլոր օղակների շարժման որոշակիության համար պետք է տրվի մեկ օղակի շարժման օրենքը։ Սակավ կիրառում են նաև ազատության երկու աստիճանով Մ–ներ (դիֆերենցիալ)։ Շարժիչային, փոխանցման և գործադիր Մ–ների համախումբը կազմում է մեքենա։ Որոշ մեքենաներ բաղկացած են մեկ Մ–ից (օրինակ, շարժիչները) կամ Մ–ի և այլ սարքերի համակցումից։ Մ–ի հետազոտման ու նախագծման մեթոդները կազմում են մեքենաների և մեխանիզմների տեսության մասը։
ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԻ ԿԻՆԵՄԱՏԻԿԱ, մեքենաների և մեխանիզմների տեսության բաժին, ուսումնասիրում է մեխանիզմի մասերի (օղակների) շարժման երկրաչափական կողմը՝ անտեսելով շարժումն առաջացնող պատճառները։ Մ․ կ–ում դիտարկվում են կինեմատիկական վերլուծության և կինեմատիկական սինթեզի խնդիրները (տես Մեխանիզմների սինթեզ)։ Մ․ կ–ի հիմնական խնդիրներն են․ մեխանիզմի օղակների դիրքի և դրա առանձին կետերի հետագծերի, մեխանիզմի կետերի գծային և դրանց օղակների անկյունային արագությունների և արագացումների որոշումը։ Նշված խնդիրների լուծման համար ելակետային տվյալները մեխանիզմի տանող օղակների շարժման օրենքներն են։ Մ․ կ–ի խնդիրները լուծվում են գրաֆիկական, վերլուծական և գրաֆիկա–վերլուծական եղանակներով (տես Գրաֆիկական հաշվարկ), իսկ տիպային մեխանիզմների կինեմատիկայի խնդիրները՝ էլեկտրոնային հաշվողական մեքենաների համար մշակված ծրագրերի օգնությամբ։ Հատուկ ուսումնասիրության առարկա է, այսպես կոչված, չփակվող կինեմատիկական շղթայով Մ․ կ․, որը կապված է կիբեռնետիկական սարքերի (ռոբոտների, մանիպուլյատորների) ստեղծման հետ։
ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԻ ԿԻՆԵՏՈՍՏԱՏԻԿԱ, մեքենաների ն մեխանիզմների տեսության բաժին, որում, այսպես կոչված, ուժային հաշվարկի եղանակով որոշվում են մեխանիզմի կինեմատիկական զույգերի տարրերի հակազդումները (շարժման օրենքը հայտնի է)։ Եթե մեխանիզմի օղակներին կիրառված բոլոր արտաքին ուժերին գումարվեն իներցիայի ուժերը, ապա, Դ՝Ալամբերի սկզբունքի համաձայն, պայմանականորեն կարելի է ընդունել, որ ամբողջ մեխանիզմը և դրա առանձին մասերը գտնվում են հավասարակշռության վիճակում։ Հետևաբար, մեխանիզմի վրա ազդող ուժերը որոշելիս, օգտվում են ստատիկայի հավասարումներից։ Հավասարումների համակարգը կազմում են մեխանիզմի մասերի՝ օղակների և կինեմատիկական զույգերի համար։ Անհայտ հակազդումների թիվը հավասար է հավասարումների թվին։ Մեխանիկայում նման համակարգերը կոչվում են ստատիկորեն որոշելի։ Կինեմատիկական զույգերում շփման ուժերը հաշվի առնելու դեպքում հավասարումների համակարգին ավելանում է ևս մի անկախ հավասարում։ Մ․ կ–ի եղանակներից օգտվում են նոր մեքենաների նախագծման ժամանակ՝ ամրության հաշվարկներ կատարելիս։
ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶ, մեքենաների և մեխանիզմների տեսության բաժին․ ուսումնասիրում է տրված կինեմատիկական և դինամիկական հատկություններով մեխանիզմների կինեմատիկական սխեմաների նախագծման եղանակները։ Առավել լրիվ են մշակված տրված կինեմատիկական հատկություններով Մ․ ս-ի եղանակները։ Պարզագույնը բռնցքավոր մեխանիզմների կինեմատիկական սինթեզն է․ հայտնի համարելով մեխանիզմի տիպը՝ որոշում են օղակների այն չափերը, որոնց դեպքում ապահովվում է առանձին օղակների տրված շարժման օրենքը։ Ավելի բարդ է լծակային մեխանիզմների սինթեզը, որը կարող է կատարվել միայն մոտավոր կերպով։ Հոդակապավոր մեխանիզմների սինթեզի եղանակները հիմնված են ֆունկցիաների մոտարկումների տեսության կիրառման վրա։ Այս եղանակներն առաջարկել է Պ․ Լ․ Չեբիշևը, 1853-ին։ Մ․ ս–ի եղանակների ընդհանուր թերությունն այն է, որ դրանք հնարավորություն չեն տալիս ընտրելու մեխանիզմի սխեման, իսկ օղակների չափերը հաճախ ստացվում են կոնստրուկտիվորեն ոչ պիտանի։ Նշված թերությունները զգալի չափով կարող են վերացվել էլեկտրոնային հաշվողական մեքենաների կիրառմամբ։
ՄԵԽԱՆԻԿԱ [ < հուն․ μηχανική (τέχνη) – մեքենաների մասին գիտություն, մեքենաների կառուցման արվեստ], նյութական մարմինների մեխանիկական շարժումը և շարժման ժամանակ մարմինների փոխազդեցությունն ուսումնասիրող գիտություն։ Մեխանիկական շարժում ասելով հասկանում են ժամանակի ընթացքում տարածության մեջ մարմինների կամ դրանց մասերի փոխադարձ դիրքի փոփոխությունը։ Դասական Մ․, որի հիմքում ընկած են Նյուտոնի օրենքները, ուսումնասիրում է նյութական մարմինների (տարրական մասնիկներից բացի) շարժումները, որոնք տեղի են ունենում լույսի արագությունից փոքր արագություններով։ Լույսի արագության կարգի արագություններով մարմնի շարժումն ուսումնասիրում է հարաբերականության տեսությունը (տես Հարաբերականության հատուկ տեսություն), իսկ ներատոմային երևույթները և տարրական մասնիկների շարժումը՝ քվանտային մեխանիկան։ Մ–ում նյութական մարմինների շարժումն ուսումնասիրելիս օգտվում են հետևյալ վերացական հասկացություններից․ նյութական կետ (զանգված ունեցող անվերջ փոքր չափերի օբյեկտ), բացարձակ պինդ մարմին (մարմին, որի կամայական երկու կետերի հեռավորությունը մնում է անփոփոխ), դեֆորմացվող հոծ միջավայր (կիրառվում է այն դեպքում, երբ կարելի է անտեսել դեֆորմացվող միջավայրի մոլեկուլային կառուցվածքը)։ Ըստ այդմ տարբերում են նյութական կետի Մ․, նյութական կետերի համակարգի Մ․, բացարձակ պինդ մարմնի Մ․ և մեխանիկա հոծ միջավայրի։ Վերջինս, իր հերթին, բաժանվում է հեղուկի և գազի Մ–ի (հիդրոդինամիկա, աերոդինամիկա, գազային դինամիկա) և դեֆորմացվող պինդ մարմնի Մ–ի (առաձգականության տեսություն, պլաստիկության տեսություն, ոեոլոգիա)։ Ըստ դիտարկվող խնդիրների բնույթի այս բաժիններում առանձնացնում են ստատիկան, կինեմատիկան և դինամիկան։
Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/398
Այս էջը սրբագրված չէ
