Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/501

ՄԵՔԵՆԱՅԱՑՈՒՄ 501

հակամարտ հակասություններն ու անհամամասն զարգացումը։ Այն երկրներում, որտեղ Մ․ ա․ տնտեսության համընդհանուր ձև չէ, սոցիալիստական հեղափոխության ընթացքում ստեղծվում է սոցիալիզմին համապատասխան նյութատեխնիկական բազա, կատարվում ինդուստրացում: Սոցիալիստական Մ․ ա․ զարգանում է պլանաչափորեն, նպատակը հասարակության բոլոր անդամների նյութական և կուլտուրական աճող պահանջմունքների բավարարումն է։ Իր զարգացմամբ այն նպաստում է հասարակական արտադրության ինտենսիվացմանը և արդյունավետության բարձրացմանը։ Սոցիալիստական Մ․ ա․ կոմունիզմի նյութատեխնիկական բազայի ստեղծման հիմքն է։Վ․ Ներկարարյան ՄԵՔԵՆԱՅԱԿԱՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, 1․ թարգմանություն ավտոմատ սարքերի օգնությամբ (գործնական առում), 2․ գիտական հետազոտությունների բնագավառ, որի նպատակն է լեզվի (մասնավորապես թարգմանության ընթացքում) կաղապարման միջոցով թարգմանական համակարգերի ստեղծումը (տեսական առում)։ Մ․ թ․ սերտորեն կապված է տեսական և կիրառական լեզվաբանության, մաթեմատիկական լեզվաբանության, ծրագրավորման տեսության և պրակտիկայի, հաշվողական մեքենաների ավտոմատ ծրագրավորման, ինֆորմատիկայի հետ։ Առաջին թարգմանական մեքենան նախագծել և կառուցել է ֆրանսահայ ինժեներ Գևորգ (Ժորժ) Արծրունին, 1932-ին։ Մ․ թ–յան աշխատանքները բուռն կերպով զարգացան հատկապես 40–50-ական թթ․ (ԱՄՆ–ում՝ 1947-ից, ՍՍՀՄ–ում՝ 1954-ից, ՀՍՍՀ–ում՝ 1958-ից)՝ էլեկտրոնային հաշվողական մեքենաների ստեղծումից հետո։ 1962-ին ՀՍՍՀ ԳԱ հաշվողական կենտրոնում «Արագած» հաշվողական մեքենայի օգնությամբ ստացվեց մաթ․ տեքստերի հայերեն–ռուսերեն փորձնական թարգմանություն։ 1967-ին Ռ․ Ուռուտյանի, Վ․ Գրիգորյանի, Թ․ Տեր–Միքայելյանի և այլոց մասնակցությամբ նախագծվեց ու կառուցվեց նոր տիպի՝ «Գառնի» թարգմանական մեքենան։ Թարգմանական համակարգերը կազմվում են երկու բաղկացուցիչ մասերից՝ մեքենական բառարանից և թարգմանության ալգորիթմից։ Մեքենական բառարանում գրանցվում են բառեր՝ իմաստային և քերականական բնութագրերով։ Թարգմանության ալգորիթմն ընդգրկում է ձևաբանական ու շարահյուսական, ինչպես նաև մի լեզուն մյուսին փոխակերպելու կանոնները։ Մ․ թ–յան պրոցեսը կատարվում է ընդհանուր տիպի ալգորիթմով, որը հայտնաբերում և իրականացնում է տվյալ էտապում տեքստի մշակման բոլոր հնարավոր եղանակները՝ հանգեցնելով թույլատրելի արդյունքի (նշված կանոններով)։ Հաջորդ փուլերում ավելորդ և սխալ տարբերակները զատվում են։ Մ․ թ–յան պրոցեսը կարելի է տրոհել 5 փուլի։ Առաջինում տեքստը ներածվում է թարգմանական համակարգ։ Երկրորդում կատարվում է տեքստի վերլուծություն՝ նախ ձևաբանական (յուրաքանչյուր բառի վերաբերյալ մեքենական բառարանից ընտրվում են բառաքերականական բնութագրերը և կազմվում քերականական կարգերը), ապա՝ շարահյուսական (շարակարգի և քերականական կարգերի հիման վրա կազմվում է բառերի իմաստա–քերականական կախումների նկարագրությունը)։ Երրորդ՝ ձևափոխության փուլում, մի լեզուն մյուսին փոխակերպելու կանոնների հիման վրա կազմվում է թարգմանության իմաստա–քերականական կախումների նկարագրությունը։ Չորրորդում թարգմանված տեքստը համադրվում է․ նախ ճշգրտվում է թարգմանության շարակարգը (շարահյուսական համադրում), ապա կազմվում են բառերի համապատասխան քերականական ձևերը (ձևաբանական համադրում)։ Վերջին փուլում թարգմանված տեքստը արտածվում է։ Մ․ թ․ անցել է զարգացման երեք աստիճան (սերունդ)։ Առաջին սերնդի համակարգերում վերլուծությունը և համադրումը խիստ կապված էին միմյանց հետ։ Վերլուծության ալգորիթմներում հաշվի էին առնված համադրության պահանջները և՝ հակառակը։ Երկրորդ սերնդի համակարգերում վերացվեց վերլուծության ու համադրության կապվածությունը և ընտրվեց միմյանցից անկախ վերլուծության ու համադրման սկզբունքը։ Առաջ քաշվեց բազմատարբերակ վերլուծության պահանջ։ Տեքստի նկարագրությունը կատարվում էր տարբեր կարգի ձևային քերականությունների օգնությամբ։ Երրորդ սերնդի համակարգերը, լիովին պահպանելով նախորդ սերնդի առանձնահատկությունները, հագեցված են իմաստաբանական ինֆորմացիայով հարուստ մեքենական բառարաններով և տեքստի իմաստային վերլուծության ու բազմատարբերակ համադրման ալգորիթմներով։ Գիտատեխնիկական ինֆորմացիայի մշակման ավտոմատացման համար գործնականում կիրառվում են Մ․ թ–յան պարզեցված և մասնագիտացված համակարգեր։
Գրկ․ Ուռուտյան Ռ․ Լ․, Կիբեռնետիկան և լեզվաբանությունը, Ե․, 1978։Ռ․ Ուռուտյան ՄԵՔԵՆԱՅԱՑՎԱԾ ԿԻԹ, տես Կիթ։
ՄԵՔԵՆԱՅԱՑՈՒՄ արտադրության, ձեռքի աշխատանքի միջոցների մասնակի կամ լրիվ փոխարինում մեքենաներով, մեխանիզմներով ու սարքերով։ Ընդգրկում է նաև մտավոր աշխատանքի ոլորտը (տես, օրինակ, Հաշվառման մեքենայացում)։ Մ–ման գլխավոր նպատակը աշխատանքի արտադրողականության բարձրացումը և ծանր, աշխատատար ու հոգնեցուցիչ օպերացիաներ կատարելուց մարդուն ազատելն է։ Այն նպաստում է հումքի, նյութերի, էներգիայի ռացիոնալ օգտագործմանը, արտադրանքի որակի բարձրացմանը, ինքնարժեքի իջեցմանը։ Մ․ տեխ․ առաջընթացի գլխավոր ուղղություններից է, արտադրության արդյունավետության բարձրացման և արտադրողական ուժերի զարգացման նյութական հիմքը։ Տարբերում են մասնակի ու համալիր Մ․։ Մասնակիի դեպքում մեքենայացվում են արտադրական առանձին օպերացիաներ կամ աշխատանքներ (առավել աշխատատար), բայց պահպանվում է ձեռքի աշխատանքի զգալի մասը։ Համալիր Մ–ման ժամանակ տեխնոլոգիական պրոցեսի բոլոր հիմնական օպերացիաներում և օժանդակ աշխատանքներում ձեռքի աշխատանքի միջոցները փոխարինվում են մեքենաներով։ Համալիր Մ–ից հետո արտադրական պրոցեսի զարգացման հաջորդ աստիճանն արտադրության ավտոմատացումն է (տես նաև Ավտոմատ, Ավտոմատ գիծ, Ավտոմատ կառավարում)։ Մ․ գնահատվում է տարբեր ցուցանիշներով․ աշխատանքի Մ–ման գործակից (մեքենայացված ու ձեռքի աշխատաժամանակների հարաբերություն), արտադրության Մ–ման գործակից (մեքենայական եղանակով թողարկված արտադրանքի և արտադրանքի ընդհանուր ծավալների հարաբերություն), աշխատանքի մեքենազինվածություն (արտադրական մեքենաների ու մեխանիզմների արժեքի ու բանվորների թվի հարաբերություն), աշխատանքի էներգազինվածություն կամ, երբեմն՝ էլեկտրազինվածություն (մեխանիկական և էլեկտրական էներգիայի ու բանվորների թվի հարաբերություն) ևն։
Հասարակական արտադրության Մ․ սկսվել է XVIII դ․ վերջերին։ Այն ընթացել է աշխատաձևերի ու աշխատամիջոցների զարգացման, ունիվերսալ շոգեմեքենայի ստեղծման, մեքենաների ու մեխանիզմների կիրառման ուղիով, որի շնորհիվ հեղաշրջում է կատարվել արդյունաբերության մեջ (տես Արդյունաբերական հեղաշրջում), և բոլոր զարգացած երկրներում լայն տարածում է ստացել մեքենայական արտադրությունը։ Աստիճանաբար կիրառվել է ներքին այրման շարժիչը, ստեղծվել են բանող ու տրանսպորտային մեքենաներ, էներգիայի փոխակերպման նոր եղանակներ, էլեկտրական հոսանքի գեներատորներ, էլեկտրաշարժիչներ ևն։ Մ–յան հետագա առաջընթացը կապված է տեխ․ նվաճումների ու գիտական հայտնագործությունների ներդրման հիման վրա արտադրական պրոցեսների առավելագույն ինտենսիվացման, արտադրական ցիկլի կրճատման, համալիր Մ–յան, մեքենաների ավտոմատ գծերի, ավտոմատ արտադրամասերի ու գործարանների ստեղծման հետ։ Գիտատեխնիկական առաջընթացի և աշխատանքի նոր միջոցների ստեղծման առավել կարևոր ուղղություններն են՝ սինթեզի հետագա զարգացումը, էներգիայի ուղղակի փոխակերպումը, հումքի բազմակողմանի մշակումը, շրջակա միջավայրի պահպանումը։ Մ–ման տեխ․ միջոցների զարգացման նախապայմաններն են՝ ա․ նոր, բարձրարդյունավետ մեքենաների, մեխանիզմների, հատկապես անընդհատ գործողության մեքենաների ու սարքերի, մեքենակոմբայնների ու ավտոմատների ստեղծում, աշխատանքային ու տրանսպորտային առավել բարձր արագություն ունեցող Մ–ման միջոցների նախագծերի մշակում, բ․ մեքենաների հզորության ավելացման հետ՝ դրանց նյութատարության ու էներգատարության կրճատում, գ․ ժողտնտեսության տարբեր ճյուղերի համար միասնականացված, փոխարինվող սարքեր ունեցող մեքենաների ստեղծում, արտադրության մեջ լայն անվանացանկի շարժուն մեքենա–գործիքների (հատկապես