Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/584

Գրկ․ Աղեկյան Թ․ Ա․, Աստղեր, գալակտիկաներ, մետագալակտիկա, Ե․, 1971։ Թումանյան Բ․ Ե․, Միրզոյան Լ․ Վ․, Աստղագիտություն, Ե․, 1978։ Լ․ Միրզոյան ՄԻՋԱՍՏՂԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐ, գալակտիկաներում աստղերի միջև գտնվող, նոսր գազով, փոշիով, ինչպես նաև մագնիսական դաշտերով, ճառագայթման քվանտներով ու տիեզերական ճառագայթներով լցված միջավայր, որն աստղերի մերձակայքում փոխարկվում է միջմոլորակային միջավայրի։ Միջաստղային գազը կազմված է առանձին ատոմներից ու մոլեկուլներից, որոնցից գերակշռում են ջրածնի ու հելիումի ատոմները (ըստ ատոմների թվի, համապատասխանաբար՝ 90% և 10%)։ Շատ փոքր քանակով հանդիպում են թթվածնի, ածխածնի, նեոնի, ազոտի և այլ տարրերի ատոմներ, մոլեկուլներից Н₂-ը ամենատարածվածն է, կան նաև CH, ОН, H₂O, NH₃, СН₂О և այլ (թվով շուրջ 40) մոլեկուլներ։ Չնայած խիստ փոքր քանակին, առաջինը հայտնաբերվել են միջաստղային կալցիումը և նատրիումը, որոնց ամենաուժեղ սպեկտրային գծերը գտնվում են սպեկտրի տեսանելի մասում։ Միջաստղային փոշին, որը միջաստղային կլանում է առաջացնում, կազմված է շուրջ 10^-5 սմ տրամագծով փոշեհատիկներից։ Միջաստղային գազի և փոշու քանակը տարբեր է ձևաբանական տարբեր դասերին պատկանող գալակտիկաներում։ Օրինակ, էլիպսաձև գալակտիկաներում գազ գրեթե չկա, մինչդեռ անկանոն գալակտիկաներում այն կազմում է ընդհանուր զանգվածի մինչև 15%–ը։ Միջաստղային նյութը կենտրոնացած է գալակտիկաների սիմետրիայի հարթության շուրջը (սկավառակաձև) առանձին խտացումներով՝ ամպերով, որոնց տրամագիծը հասնում է 50 պս–ի։ Պարուրաձև գալակտիկաներում միջաստղային գազը և փոշին խտանում են թևերում։ Գազի միջին խտությունն ամպերում շուրջ մեկ ատոմ է 1 սմ³-ում (10^-24 գ/սմ³), իսկ ամպերի միջև մոտ 10 անգամ փոքր է։ Շուրջ 100 անգամ ավելի փոքր է փոշու խտությունը։ Տարբեր են նաև դրանց ջերմաստիճանները․ 10–100К ամպերում և մինչև 10К ամպերի միջև։
Ջերմ աստղերի շուրջը միջաստղային ջրածինը իոնացած է և դիտվում է HII տիրույթների տեսքով, որոնց տրամագիծը աճում է աստղի լուսատվության հետ։ Այդ տիրույթներից դուրս ջրածինը գտնվում է չեզոք վիճակում (HI տիրույթներ)։ Ջերմ աստղերի շուրջը գտնվող փոշին դիտվում է անդրադարձնող միգամածությունների տեսքով, իսկ դրանցից մեծ հեռավորությունների վրա փոշին անմիջականորեն չի դիտվում և կարող է ուսումնասիրվել միայն իր առաջ բերած լույսի կլանման շնորհիվ։
Միջաստղային գազի շարժման արագությունը, հիմնականում, պայմանավորված է պտույտով՝ Գալակտիկայի կենտրոնի շուրջը։ Օպտիկական ալիքներում անտեսանելի չեզոք ջրածնի ուսումնասիրության գործում հսկայական դեր խաղեւց 21 սմ երկարությամբ ռադիոգծի հայտնաբերումը, որի դիտումները բացահայտեցին Գալակտիկայում (և այլ գալակտիկաներում) չեզոք ջրածնի բաշխման առանձնահատկությունները։ Մ․ մ–ի վերաբերյալ հարուստ ինֆորմացիա են տալիս նաև արտամթնոլորտային դիտումները՝ սպեկտրի հեռավոր ուլտրամանուշակագույն մասում։
Միջաստղային փոշեհատիկներն ունեն ձգված ձև և որոշակի դասավորություն՝ պայմանավորված միջաստղային մագնիսական դաշտերի ազդեցությամբ։ Այդ պատճառով լույսը դրանց միջով անցնելիս բևեռանում է (տես Բևեռացում լույսի)։ Մ․ մ–ի առաջացման համար վճռական դեր են խաղում շատ աստղերից (նոր աստղեր, գերնոր աստղեր, Վոլֆ–Ռայե տիպի աստղեր, սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող աստղեր) գազանյութի արտավիժման կամ հանգիստ արտահոսքի երևույթները, որոնց հետևանքով գազանյութի քանակը Մ․ մ–ում անընդհատ աճում է։ Դիտումները վկայում են նաև, որ աստղերի էվոլյուցիայի վաղ փուլերը սերտորեն կապված են գազանյութի ճառագայթման հետ՝ մասնավորապես ОН, Н₂О և այլ մոլեկուլների ռադիոգծերում։ Պայմանավորված է արդյոք այդ փաստը գազի խտացման հետևանքով աստղերի առաջացմամբ, թե գերխիտ նախաստղերի տրոհման հետևանքով աստղերի ու գազանյութի առաջացմամբ (տես Կոսմոգոնիա)՝ առայժմ որոշակիորեն պարզ չէ։
Գրկ․ տես Միջաստղային կլանում հոդվածի գրականությունը։ Լ․ Միրզոյան ՄԻՋԱՏԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, էնտոմոլոգիա (<հուն․ ἔντομον – միջատ և ․․․լոգիա), գիտություն միջատների մասին, կենդանաբանության բաժին։ Սկզբնական շրջանում Մ․ ուսումնասիրել է բոլոր հոդվածոտանիներին, սակայն հետագայում սահմանափակվել է միջատների դասով։ Ժամանակակից Մ․ կոմպլեքս գիտություն է, որն ուսումնասիրում է միջատների կառուցվածքը և կենսագործունեությունը, անհատական և պատմական զարգացումը, ձևերի բազմազանությունը, աշխարհագրական տարածվածությունը, կապը միջավայրի հետ ևն։ Բաժանվում է ընդհանուր կամ տեսական և կիրառական կամ գործնական Մ–յան։ Ընդհանուր Մ․ ընդգրկում է միջատների մորֆոլոգիան, անատոմիան, բջջաբանությունը, սաղմնանաբանությունը, ֆիզիոլոգիան, էկոլոգիան, հնէաբանությունը, կարգաբանությունը ևն։ Կիրառական Մ․ ուսումնասիրում է գյուղատնտ․ բույսերի և մթերքների վնասատուներին, մարդու, կենդանիների և բույսերի հիվանդություններ փոխանցողներին, մակաբույծներին, ինչպես նաև օգտակար (մեղու, շերամ, բույսերը փոշոտողներ, հող առաջացնողներ ևն) միջատներին։
Միջատները մարդուն հետաքրքրել են ամենահին ժամանակներից, երբ նկատվել է առանձին տեսակների հասցրած վնասը և մյուսների օգտավետությունը։ Դեռևս մ․ թ․ ա․ 3-րդ հազարամյակում ասորական սեպագիր արձանագրություններում և եգիպտական պապիրուսներում հիշատակված են մորեխների հասցրած վնասի մասին, իսկ հին չինական ձեռագրերում ցուցումներ կան շերամապահության և բանջարանոցային վնասատու միջատների դեմ պայքարի վերաբերյալ։
Սակայն Մ․, որպես գիտություն, առաջացել է XVII դ․։ Գիտության հիմքը կազմել են Յա․ Սվամերդամի (Հոլանդիա, 1669), Մ․ Մալպիգիի (1686), Ֆ․ Բուոնաննիի (Իտալիա), Ի․ Գեդարտի (Գերմանիա) աշխատությունները։ Կենդանիների, այդ թվում և միջատների, ժամանակակից կարգաբանության հիմնադիրը Կ․ Լիննեյն է, որն իր «Բնության համակարգ» հայտնի աշխատությունում (10-րդ հրտ․, հ․ 1–2, 1758–59) նկարագրել է միջատների 1936 տեսակ, դրանց բաժանել կարգերի, սեռերի, տվել գիտական անվանումները։ Չ․ Դարվինի «Տեսակների ծագումը» (1859) աշխատության երևան գալուց հետո միջատների համակարգերը սկսեցին կազմվել ֆիլոգենետիկ սկզբունքով (ավստրիացի Ֆ․ Բրաուեր, ամերիկացի Ա․ Պակարդ և ուրիշներ)․ XIX դ․ միջատաբանական կարևոր աշխատանքներ են կատարվել Ֆրանսիայում (Լ․ Դյուֆուր, Ժ․ Ֆաբր), Ռուսաստանում (Ի․ Պորչինսկի, Ա․ Կովալևսկի, Ա․ Տիխոմիրով), Գերմանիայում (Ա․ Վայսման) և այլուր։ XIX դ․ վերջերին և XX դ․ լույս են տեսնում միջատներին նվիրված մեծ թվով աշխատություններ, փաստական հարուստ նյութ է կուտակվում դրանց ֆաունայի վերաբերյալ։ Առանձնապես զարգանում է միջատների կարգաբանությունը։ Գիտությանը հայտնի միջատների տեսակների թիվը հասնում է 1 մլն (ենթադրվում է, որ գոյություն ունի 2–3 մլն տեսակ), ամեն տարի նկարագրվում են հարյուրավոր նոր տեսակներ։ Կատարելագործվում և վերակազմվում են միջատների համակարգերը, օգտագործվում հետազոտությունների նորագույն մեթոդներ (էլեկտրոնային մանրադիտակ, էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենաներ, տաքսոնոմիական վերլուծություն ևն)։ Ակտիվորեն զարգանում են միջատների ֆիզիոլոգիան, հատկապես զգայարանների ուսումնասիրությունը, մորֆոլոգիան, որտեղ օրգաններն ուսումնասիրվում են ֆունկցիայի հետ միասնության մեջ։ Մեծ նշանակություն ունեցավ ֆոտոպերիոդիզմի ուսումնասիրությունը (Ա․ Դանիլևսկի և ուրիշներ)։ Հայտնաբերվեցին միջատների զարգացումը կարգավորող հորմոններ և հակահորմոններ, որոնք նախատեսվում են օգտագործել վնասատուների դեմ կազմակերպվող պայքարում։ Մ–յան ինքնուրույն բաժին է դարձել միջատների կենսաքիմիան, հայտնաբերվել են դրանց կողմից արտաքին միջավայր արտազատվող նյութերը, հատկապես ֆերոմոնները, որոնք կարգավորում են միջատների վարքը։ XX դ․ գիտական բարձր հիմքերի վրա են դրվել միջատների էթոլոգիական ուսումնասիրությունները, որոնց շնորհիվ բացահայտվել է «մեղուների լեզուն» (Կ․ Ֆրիշ, Գերմանիա)։ Լայն զարգացում են ստացել միջատների էկոլոգիան, աշխարհագրությունը, հնէաբանությունը։ XIX դ․ սկզբում հայտնի է եղել ընդամենը 219 բրածո միջատ, 1978-ին՝ ավելի քան 12 հզ․ տեսակ։ Վերջին տարիներին որոշ միջատներ (օրինակ՝ դրոզոֆիլ պտղաճանճերը) գենետիկայում դարձել են գիտական փորձերի կարևոր օբյեկտ։ XIX դ․ վերջում և հատկապես XX դ․ արագ թափ է ստանում կիրառական Մ․, որը բաժանվում