Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/688

Մ․ կ․ իր արժեքով չի տարբերվում մոլեկուլային զանգվածի արժեքից։ Սակայն, լինելով զանգվածի ատոմական միավորներով որոշվող մեծություն, Մ․ կ․ փոխարինվեց (1961, Մոնրեալ) մոլեկուլային զանգված տերմինով։
ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ՍՊԵԿՏՐՆԵՐ, լույսի կլանման, առաքման և կոմբինացիոն ցրման օպտիկական սպեկտրներ, որոնք առաջանում են էներգետիկ մի մակարդակից մյուսը մոլեկուլների անցման ժամանակ։ Մ․ ս․ բարդ կազմություն ունեն և բաղկացած են խիտ դասավորված բազմաթիվ սպեկտրային գծերից գոյացած տարբեր լայնության շերտերից։ Ատոմային գծավոր սպեկտրների (տես Սպեկտրներ ատոմային) համեմատությամբ շերտավոր Մ․ ս–ի բարդությունը բացատրվում է նրանով, որ մոլեկուլը կազմող ատոմների միջուկների նկատմամբ էլեկտրոնների շարժումից բացի (սպեկտրի ուլտրամանուշակագույն և տեսանելի տիրույթ) մոլեկուլում առկա են նաև այլ շարժումներ՝ միջուկների տատանումները հավասարակշռության դիրքերի շուրջը (ինֆրակարմիր տիրույթ) և մոլեկուլի պտույտն իբրն ամբողջություն (սպեկտրի հեռավոր ինֆրակարմիր և գերբարձր հաճախականության տիրույթ)։ Շարժման բոլոր այս տեսակները քվանտացած են, այսինքն՝ դրանց համապատասխանող էներգիան կարող է ընդունել միայն որոշակի ընդհատ արժեքներ։ Ըստ այդ շարժումների էլ հենց տարբերում են էլեկտրոնային, տատանողական և պտտական Մ․ ս․։ Մոլեկուլների էներգիայի համապատասխան մակարդակների միջև անցումները հանգեցնում են Մ․ ս–ում լրացուցիչ գծերի (ատոմային սպեկտրների համեմատությամբ) առաջացման։ Մ․ ս–ի կոնկրետ կազմությունը տարբեր մոլեկուլների համար տարբեր է և, որպես կանոն, ավելի բարդ է դառնում, երբ ատոմների թիվը մոլեկուլում ավելանում է։ Մ․ ս–ի ուսումնասիրումն արժեքավոր տեղեկություններ է տալիս մոլեկուլների կառուցվածքի մասին (միջատոմային հեռավորությունների, իներցիայի մոմենտների, տատանումների հաճախականության որոշում ևն) և ընկած է մոլեկուլային որակական ու քանակական սպեկտրային վերլուծության հիմքում։ Մ․ ս–ի միջոցով կարելի է լուծել քիմիայի, կենսաբանության և գիտության այլ բնագավառների ամենաբազմազան խնդիրներ։
Գրկ․ Ельяшевич М. А․, Атомная и молекулярная спектроскопия, М․, 1962 Տ․ Հովակիմյան ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ՎԵՐԱԽՄԲԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ, ներմոլեկուլային ռեակցիաներ, որոնց հետևանքով տեղի է ունենում մոլեկուլի կառուցվածքի վերակառուցում կամ ֆունկցիոնալ խմբի տեղափոխություն մոլեկուլում։ Օրինակ՝ էթիլենի օքսիդը կատալիզատորի առկայությամբ փոխարկվում է քացախալդեհիդի՝

$CH_{2}-CH_{2}=CH_{2}-CH_{2}=O$

\ /

$O$

Մ․ վ․ հաճախ ընթանում են մոլեկուլի բաղադրության փոփոխությամբ՝

$CH_{3}$

I

${(CH_{3})_{2}}C-CH_{2}Br$ → ${(CH_{3})_{2}}C=CH-CH_{3}-HBr$

Իզոմերման ռեակցիաները Մ․ վ–ի մասնավոր դեպքեր են (տես Իզոմերացում)։ Մ․ վ․ դասակարգվում են ըստ վերախմբավորվող համակարգի բնույթի՝ հագեցած, չհագեցած, արոմատիկ։ Էլեկտրոնների ավելցուկ ունեցող ֆունկցիոնալ խմբի (անիոնի) տեղաշարժը դեպի էլեկտրոնների պակասորդով կենտրոնը կոչվում է նուկլեոֆիլ վերախմբավորում։ Նուկլեոֆիլ Մ․ վ․ են պինակոլինային (ֆիտիգ, 1860), Վագներ–Մայերի, Դեմյանովի, Վոլֆի, Բեկմանի, Տոֆմանի, Կուրգիուսի, Շմիդտի, Կնունյանցի վերախմբավորումները։

$OH$ $OH$ $O$

$I$ $I$ $II$

${(CH_{3})_{2}}C-C(CH_{3})_{2}$ → $CH_{3}-C-C(CH_{3})_{2}-H_{2}O$

պինակոլինային

$C_{6}H_{5}-CH-CH_{3}$ → $CH_{3}-C-NH-C_{6}H_{5}$

$N-OH$ |$O$

Բեկմանի

$CH_{2}$ \ $CH-CH_{2}-NH_{2}$ ${}_{-NH_{3}}^{+H_{2}O}{\textrm {}}$→$CH_{2}$ / $CH_{2}$ \ $CHOH$

$CH_{2}$/ \ $CH_{2}$

Դեմյանովի

Եթե տեղափոխվող խումբը պրոտոն կամ այլ կատիոն է, ապա վերախմբավորումը կոչվում է էլեկտրաֆիլ։ Այդպիսիք են Ստիվենսի, Վիտիգի, Կրովենշտեյն–Ցիմերմանի, Կրամի վերախմբավորումները։

$CH_{2}-C_{6}H-5$

| +

$(CH_{3})_{2}NH-CH_{2}-COC_{6}H_{5}$ → $CH_{2}-C_{6}H_{5}$

Ստիվենսի

→$(CH_{3})_{2}N-CH-COC_{6}H_{5}$

Հայտնի են նաև ռադիկալային Մ․ վ․՝

$CH_{3}$ \ $CCl-C(C_{2}H_{5})_{2}$→ $CH_{3}$ \ $C-CCl(C_{2}H_{5})_{2}$

$CH_{3}$/ \ $CH_{3}$

Մ․ վ–ի ուսումնասիրությունը կարևոր է նպատակային օրգ․ սինթեզի և քիմ․ ռեակցիաների մեխանիզմները պարզելու համար։ Մ․ վ․ կիրառվում են քիմ․ արդյունաբերության մեջ մի շարք արժեքավոր օրգ․ նյութեր՝ ցիկլոհեքսանից կապրոլակտամ, կումոլից ացետոն և ֆենոլ, բազմաթիվ դեղանյութեր և ներկանյութեր ստանալու համար։Գ․ Շահնազարյան ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ՈՒԺԵՐ, տես Միջմոլեկուլային փոխազդեցություն։
ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ՖԻԶԻԿԱ, ֆիզիկայի բաժին, որը մարմինների մոլեկուլային կառուցվածքի դիտարկման հիման վրա ուսումնասիրում է դրանց ֆիզիկական հատկությունները տարբեր ագրեգատային վիճակներում։ Մ․ ֆ–ի խնդիրները, որոնք կապված են ֆիզիկական մարմինները կազմող մասնիկների (ատոմների, իոնների, մոլեկուլների) շարժման և փոխազդեցության ուսումնասիրման հետ, լուծվում են վիճակագրական ֆիզիկայի, թերմոդինամիկայի և ֆիզիկական կինետիկայի մեթոդներով։ Մ․ ֆ–ի առաջին ավարտուն բաժինը գազերի կինետիկ տեսությունն է։ Այդ տեսությունը զարգացնող աշխատությունների շնորհիվ ստեղծվեց դասական վիճակագրական ֆիզիկան (Ջ․ Մաքսվել, Է․ Բոլցման, Ջ․ Գիբս)։ Մոլեկուլային ուժերի (մոլեկուլային փոխազդեցության) մասին քանակական պատկերացումներն սկսեցին զարգանալ մազական երևույթների տեսության մեջ։ Այս բնագավառում կատարված հիմնարար աշխատանքներով սկիզբ դրվեց մակերևութային երևույթների տեսությանը։ Միջմոլեկուլային փոխազդեցությունները հաշվի առնվեցին նաև իրական գազերի և հեղուկների ֆիզիկական հատկությունները բացատրելիս (Յա․ վան դեր Վալս)։
XX դ․ սկզբին Մ․ ֆ․ թևակոխեց զարգացման նոր շրջան, որը բնորոշվում է մարմինների իրական մոլեկուլային կառուցվածքի ապացույցներով։ Այս շրջանում կատարված աշխատանքները վերաբերում են միկրոմասնիկների բրոունյան շարժմանը (Ժ․ Պերեն, Թ․ Սվեդբերգ, Մ․ Սմոլուխովսկի, Ա․ Էյնշտեյն)։ Նյութերի մոլեկուլային կառուցվածքի հետազոտման նպատակով ռենտգենյան ճառագայթների դիֆրակցիայի, հետագայում նաև էլեկտրոնների և նեյտրոնների դիֆրակցիայի կիրառությունը հնարավորություն տվեց ճշգրիտ տվյալներ ստանալու բյուրեղական պինդ մարմինների և հեղուկների կառուցվածքի մասին (Մ․ Լաուե, Ու․ Հ․ Բրեգ, Ու․ Լ․ Բրեգ, Գ․ Վուլֆ, Ա․ Ֆ․ Իոֆֆե, Վ․ Ստյուարդ, Ջ․ Բեռնալ, Վ․ Ի․ Դանիլով և ուրիշներ)։
Մ․ ֆ–ի հետագա զարգացման համար կարևոր նշանակություն ունեցավ միջմոլեկուլային փոխազդեցությունների տեսությունը՝ կառուցված քվանտային մեխանիկայի պատկերացումների հիման վրա (Մ․ Բոռն, Պ․ Դեբայ, Ֆ․ Լոնդոն, Վ․ Հայտլեր)։ Մի ագրեգատային վիճակից մեկ այլ վիճակի նյութի անցումների տեսության զարգացումը հանգեցրեց Մ․ ֆ–ի ինքնուրույն կարևոր բաժիններից մեկի՝ նոր ֆազի առաջացման ժամանակակից տեսության ձևավորմանը (Յա․ վան դեր Վալս, Ու․ Թոմսոն, Ջ․ Գիբս, Լ․ Լանդաու, Մ․ Ֆոլմեր, Յա․ Ֆրենկել, Ջ․ Բեռնալ և ուրիշներ)։
Մ․ ֆ–ի ընդգրկած պրոբլեմների շրջանակը շատ ընդարձակ է․ այստեղ դիտարկվում են այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են՝ գազերի, հեղուկների և պինդ մարմինների կառուցվածքը, դրանց փոփոխությունը արտաքին պայմանների (ճնշում, ջերմաստիճան, էլեկտրական, մագնիսական դաշտեր) ազդեցությամբ, փոխանցման երևույթները (դիֆուզիա, ջերմահաղորդականություն, ներքին շփում), ֆազային հավասարակշռությունը և ֆազային անցումների պրոցեսները (բյուրեղացում և հալում, գոլորշիացում և կոնդենսացում), նյութի կրիտիկական վիճակը, տարբեր ֆազերի բաժանման սահմանում դիտվող մակերևութային երևույթները։
Մ․ ֆ–ի բազմակողմանի և բուռն զարգացման հետևանքով դրանից անջատվեցին մի շարք խոշոր ինքնուրույն բաժիններ՝ վիճակագրական ֆիզիկան, պինդ մարմնի ֆիզիկան, ֆիզիկական քիմիան, մոլեկուլային կենսաբանությունը, մետաղաֆիզիկան,