Ն․ նավթի՝ թթվածին պարունակող հիմնա– կան բաղադրիչներն են (0,5–3%); Ան– գույն, մածուցիկ հեզուկներ են (հնանա– լիս՝ դեղնում են), եռում են 220–300°C, պնդանում4 80°Շ–ից ցածր։ Ջրում չեն լուծվում, լուծվում են նավթանյութերում և այլ օրգ․ լուծիչներում։ Ունեն կարբոնա– թթուներին բնորոշ հատկություններ։ Ն–ի աղերը անջատում են նավթից՝ ալկալինե– րի լուծույթով մշակելով։ Ն․ օգտագործում են սահմանափակ (նավթի դեէմուլգում, Փայտակոճերի ներծծում են), աղերը՝ բուրդը լվանալու, փայտը, գործվածքը և ճոպանները փտումից պաշտպանելու համար, որպես էմուլգատորներ և ախ– տահանող միջոցներ։
ՆԱՎԹՈԼՆԵՐ, օքսինավթալին– ն և ր, սպիրտներ, նավթաւինի ածանցյալ– ները CioHe–n(OH)n ընդհանուր բանա– ձևով։ Տեխ․ նշանակություն ունեն a և P Ն․, ինչպես նաև 1,5-, 1,8-, 2,3- և 2,7- երկօքսինավթալինները, որոնք ջրում քիչ լուծվող, նոսր թթուներում անլուծելի, անգույն բյուրեղական նյութեր են։ Ն․ և նրանց ածանցյալներն օգտագործվում են ներկանյութեր, կաուչուկի կայունացուցիչ– ներ սինթեզելու, եթերները (յարա–յարա, ներոլին)՝ օճառը բուրավետ դարձնելու համար։
ՆԱՎԻԵ (Navier) Լուի Մարի Անրի (1785– 1836), ֆրանսիացի ինժեներ և գիտնական։ Ֆրանսիայի ԴԱ անդամ (1824)։ Կամուրջ– ների և ճանապարհների դպրոցի (1820-ից) և Պոլիտեխնիկական դպրոցի (1831-ից) պրոֆեսոր։ Հայտնի է շինարարական մեխանիկայի, նյութերի դիմադրության և առաձգականության տեսության, հիդրավ– լիկայի և հիդրոմեխանիկայի բնագավա– ռի աշխատանքներով։ Առաջինն է արտա– ծել ուղիղ և կոր չորսուների կորացած առանցքի հավասարումը՝ ծռման դեպ– քում, հետագոտել է ուղղանկյուն թիթեղ– ների ծռումը, տվել առաձգական մարմնի շարժման և հավասարակշռության ընդ– հանուր հավասարումները, մշակել կախո– վի կամուրջների վերլուծական հաշվարկ– ման մեթոդը, ստացել անսեղմելի մածու– ցիկ հեղուկի շարժման հավասարումները (տես Նավիե–աոոըսի հավասարում)։ Հե– ղինակ է մեխանիկայի մի շարք դասա– գրքերի, ինչպես նաև նյութերի դիմադրու– թյան դասընթացի, որը տարիներ շարու– նակ եղել է ինժեներ–շինարարների և մե– քենաշինարարների հիմնական ձեռնարկը։
ՆԱՎԻԵ–ՍՏՈՔՍԻ ՀԱՎԱՍԱՐՈՒՄ (Լ․ Նա– վիեի և Ջ․ աոոքսի անունով), մածուցիկ հեղուկի (գազի) շարժման դիֆերենցիալ հավասարում։ Անսեղմելի (p= const խտու– թյամբ) և չտաքացվող (T= const ջերմաս– տիճանով) հեղուկի համար Ն–Ս․ հ․ ուղ– ղանկյուն կոորդինատական համակար– գում տրվում է երեք հավասարումների հա– մակարգով (բերվում է միայն մեկը, մյուս երկուսը ստացվում են՝ x-ը փոխարինե– լով у-ով, y-ը՝ z-ով, z-ը՝ x-ով)․ dvxtdvxtdvxt, dvx !7+^՝՜7~ +Vy- ~ +Vz‘ T՜ = dttdxtdytdz 1 dp =X– –• 4–vA2vxt(1)։ p ox Այստեղ t-ն ժամանակն Է, х, у, z-ը հեղու– կի մասնիկի կոորդինատներն են, vx, Vy, Vz-ը՝ մասնիկի (v) արագության պրոյեկցիաներն են․ v= -ն՝ մածուցի– P կության կինեմատիկական գործակիցն Է, ճ–ն՝ Լապլասի օպերատորը, P-ն՝ ճնշու– մը, X, У, Z-ը ծավալային ուժի պրոյեկ– ցիաները։ Համակարգը Փակ լինելու համար (1)-ին միացնում են նաև անխզելիության հա– վասարումը, որն անսեղմելի հեղուկի հա– մար ունի dvx ․ dvy , дуг е=лГ + ^+дГ=0 (2) տեսքը։ (1) և (2)-ի ինտեգրման համար տրվում են սկզբնական և եզրային պայ– մաններ։ Ն–Ս․ հ․ կիրառում են իրական գազերի և հեղուկների շարժումն ուսում– նասիրելիս, ընդ որում հիմնականում սահ– մանափակվում են մոտավոր լուծումնե– րով։
ՆԱՎԻՇԻ Ս․ ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԱՆԱՊԱՏ, ճար– տարապետական հուշարձան Վասպուրա– կանի Դողթն գավառում, Տեի գյուղից 4 կմ հարավ–արեելք (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՍՍՀ Օրդուբադի շրջանում)։ Ն․ Ս․ Ս․ ա–ի հատակագիծը կրկնում է Հայաստանի XVII դ․ վանքերի կառուցվածքը՝ ուղղանկյուն պարսպի կենտրոնում եկեղեցին Է։ Հա– մալիրից պահպանվել են մեկ զույգ մույ– թերով եռանավ բազիլիկի հորինվածքով Ն ավիշի Ս․ ՍտեՓանոս անապատի եկեղեցին եկեղեցին և կիսավեր գավիթը։ Եկեղեցու որմերում ագուցված վիմագիր խաչքարերը վկայում են, որ անապատը հիմնվել է XI– XII դդ․։ Համաձայն մուտքի բարավո– րի ընդարձակ արձանագրության, վերա– կառուցվել է 1677-ին։ Այստեղ XV–XVII դդ․ նորոգվել ու գրվել են մի շարք ձե– ռագրեր ։Գբկ․ Լալա յան b․, Օրդուբադի կամ Վե– րին–Ագուլիսի ոստիկանական շրշան և կամ Դողթն, «ԱՀ», 1904 –05, 11-12։ Ա․ Այվսզյաէւ
ՆԱՎՈԻ, Ալիշեր Նավոյի, Նիզա– մադդինՄիր Ալիշեր (9․2․1441, ք․ Հերաթ– 3․1․1501, ք․ Հերաթ), ուզբեկ բանաստեղծ, մտածող, պետական գործիչ։ 15 տարեկա– նում Ն․ արդեն հայտնի է եղել որպես բանաստեղծ։ Մտեղծագործել է միջին– Ա․ Նավոի ասիական թյուրքի և ֆարսի լեզուներով։ 1472-ին նշանակվել է վեզիր և ստացել Էմիրի տիտղոս։ Հովանավորել է գրչի, գիտության և արվեստի մարդկանց։ Խա– ազանել է աստիճանավորների չարաշա– հումները, կաշառակերությունը, սուլթա– նի առջև հանդես է եկել ժողովրդի պաշտ– պանությամբ։ Այս ամենը դժգոհություն է առաջացրել պալատում, 1487-ին նա ար– տաքսվել է հեռավոր Աստրաբադ, նշա– նակվել նահանգի կառավարիչ։ 1488-ին վերադարձել է Հերաթ և մինչև կյանքի վերջը նվիրվել ստեղծագործական աշ– խատանքի։ Ն․ հեղինակ է բանաստեղծու– թյունների, ծավալուն պոեմների, արձակ գործերի և գիտական տրակտատների 30 ժողովածուների։ Նրա «Մտքերի գանձա– րան»^ քնարական բանաստեղծություն– ներ (այդ թվում՝ ավելի քան 2600 գազել) ամփոփող ժողովածու Է, որ նա ինքը 1498–99-ին հավաքել և իր տարիքային չորս փուլերին համապատասխան ժամա– նակագրական կարգով դասավորել է «Մանկության զարմանալիքներ», «Պատա– նության հազվադեպ բաներ», «Միջին տա– րիքի զարմանալիքներ» և «Ծերության խրատներ» դիվաններում։ Ն․ լայն ճանաչում է գտել, ըստ Արևելքի գրական ավանդույթի, Նիդամի Գյանջևիի և Հնդկաստանի պարսկալեզու բանաս– տեղծ Ամիր նոսրով Դեհլևիի «Հնգամատ– յանների»-ն որպես պատասխան գրած իր «Հնգամատյանով» («Արդարակյացների սքանչացումը», 1483, «Լեյլի և Մեջնուն», 1484, «Ֆարհադ և Շիրին», 1484, «Յոթ մոլորակ», 1484, «Իսկանդարի պատը», 1485)։ Նախորդներից վերցված սյուժեներն ու որոշ ձևական առանձնահատկություն– ները Ն–ի «Հնգամատյանի» պոեմներում ստացել են գաղափարագեղարվեստական նոր մեկնաբանություն։ «Արդարակյացների սքանչացումը» փիլիսոՓայական–հրապա– րակախոսական պոեմում Ն․ մերկացրել է ֆեոդալական իրականության արատները, առաջադրել արդարության, ազնվության իր իդեալները։ Արևելքում տարածված սիրային ավանդությունը նրա «Լեյլի և Մեջնուն» պոեմում ծառայել է մարդ– անհատի նկատմամբ անտարբերությունը դատապարտելու գաղափարին։ Հայ գեղեց– կուհի Շիրինի անվան հետ կապված ավանդավեպին անդրադառնալով, հավա– տարիմ իր դեմոկրատական հայեցակե– տին, Ն․ «Ֆարհադ և Շիրին» պոեմում շահ Ւասրովի փոխարեն գլխավոր հերոս է դարձրել քարտաշ Ֆարհադին։ Սասանյան Բահրամ Դուր թագավորի և նրա սիրած ստրկուհի Դիլարամի պատմությունն է «6ոթ մոլորակ» պոեմը՝ հյուսված 7 հե– քիաթ–նովելներից, որոնցում քննադատ–
