ճեղքվում են միաշաքարների և արյան միջոցով տարածվում րոլոր հյուսվածքնե– րը, որտեղ դրանցից սինթեզվում են կեն– դանիների պահեստային բազմաշաքար՝ գփկոգեն% որոշ երկշաքարներ կամ այլ կարգի միացություններ։ Անհրաժեշտու– թյան դեպքում գլիկոգենը ամիլագ ֆեր– մենտով ճեղքվում է գլյուկոզի։ Բոլոր օր– գանիզմներում գլյուկոզը թթվածնի բա– ցակայությամբ կարող է օքսիդանալ (խմո– րում, գլիկոլիզ) և առաջացնել կաթնա– թթու, որը թթվածնի առկայության պայ– մաններում օքսիդանում է և գոյացնում պիրոխաղողաթթու։ Վերջինս իր հերթին շատ յուրահատուկ մեխանիզմով (եռկար– բոնաթթվային ցիկլ) օքսիդանում է մինչև СО շ–ի և ՏշՕ–ի։ Բոլոր օրգանիզմներում ճարպերը և ճարպակերպերն առաջանում են քացախաթթվից սինթեզվող ճարպա– թթուների և գլիցերինի փոխազդեցությու– նից։ ճարպերից անհրաժեշտության դեպ– քում առաջանում են ճարպաթթուներ, որոնք օքսիդանում են մինչև քացախա– թթվի (|3 օքսիդացում), իսկ վերջինս էլ՝ մինչև СО շ–ի և НгО-ի։ Ինքնասուն օր– գանիզմներում սպիտակուցների սինթեզն սկսվում է անօրգանական ազոտի կամ ա– զոտային նյութերի յուրացումով և ամի– նաթթուների սինթեզով։ Տարասուն օրգա– նիզմները ամոնիումի աղերից և ածխա– ջրերից ընդունակ են սինթեզել ոչ բոլոր ամինաթթուները, ուստի դրանց հիմնա– կան զանգվածն ստանում են սննդի սպի– տակուցներից։ Սպիտակուցներն օրգա– նիզմում ճեղքվում են ամինաթթուների, որոնցից սինթեզվում են տվյալ օրգանիզ– մին յուրահատուկ սպիտակուցներ (տես Սպիտակուցների կենսասքւնթեզ) և այլ ազոտային միացություններ։ Օրգանիզմ– ներում սպիտակուցների կենսասինթեզն իրականանում է մեկ համընդհանուր մե– խանիզմով, որտեղ գլխավոր դերը պատ– կանում է նուկւեինաթթուներին, հատկա– պես դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթվին (ԴՆԹ)։ էվոլյուցիայի ընթացքում Ն․ զար– գացել է տարբեր ուղիներով, և չնայած քիմ․ փոխակերպումների հիմնական կար– գի ընդհանրությանը, տարբեր կարգաբա– նական խմբերին ու պատմական զարգաց– ման աստիճանի վրա գտնվող օրգանիզմ– ներին, հատուկ են նաև էական և բնորոշ տարբերություններ։ Ն–յան պրոցեսները որոշակիորեն համաձայնեցված են տա– րածության և ժամանակի մեջ և երկարատև էվոլյուցիայի ընթացքում կազմավորված ամբողջական, ճշգրիտ, բարձր կարգավոր– ված համակարգ են կազմում։ Կարգավոր– վածության հիմքում ընկած է առանձին քիմ․ ռեակցիաների արագությունների համաձայնեցվածությունը, որը կախված է ֆերմենտների կատալիտիկ գործունեու– թյունից։ Վերջիններիս սինթեզի և ակ– տիվության կարգավորումն իրականաց– վում է գենետիկական, հորմոնային, նյար– դային պրոցեսների մեխանիզմների և կենսաբանական թաղանթների միջոցով։ Ն–յան մեջ կարևոր դեր են կատարում վիտամինները, հորմոնները, ջուրը, ան– օրգանական տարբեր միացությունները, Na, К, Са, Р, ինչպես նաև միկրոտարրե– րը։ Ն–յան հիմքը կազմող կենսաքիմիա– կան ռեակցիաների ամբողջության շնոր– հիվ իրականանում է օրգանիզմի փոխազ– դեցությունն արտաքին միջավայրի հետ, որը և կյանքի անհրաժեշտ պայմանն է։ Ֆ․ էնգելսը գրել է․ «Կյանքը, սննդառու– թյան և արտաթորման միջոցով տեղի ունե– ցող նյութափոխանակությունն ինքն իրեն կատարվող մի պրոցես է․-, դրանից բխում են կյանքի մնացած բոլոր ամենապարզ գործոնները» (Անտի Դյուրինգ, 1967, էջ 108)։ Այսպիսով, օրգանիզմների աճու– մը, զարգացումը, ժառանգականությունը և փոփոխականությունը, գրգռողականու– թյունը և բարձրագույն նյարդային գոր– ծունեությունը, որոնք կյանքի կարևորա– գույն արտահայտություններն են, կճա– նաչվեն և կենթարկվեն մարդու կամքին, եթե ճիշտ բացահայտվեն Ն–յան օրինա– չափությունները, օրգանիզմի և արտա– քին միջավայրի փոխազդեցությունը։ Ն–յան խանգարումներով են ուղեկցվում օրգանիզմում ընթացող բոլոր հիվանդու– թյունները։ Դրանք ավելի հստակ են նյար– դային համակարգի սնուցողական և կար– գավորման, ինչպես նաև ներքին սեկրե– ցիայի գեղձերի ֆունկցիայի խանգարման պայմաններում։ Ն․ խանգարվում է նաե ոչ լիարժեք սնուցման (օրինակ՝ վիտամին– ների անբավարարություն) են դեպքերում։ Մարդու և կենդանիների ենթաստամոքսա– յին գեղձում ինսուչին հորմոնի կենսա– սինթեզի ճնշման կամ լրիվ բացակայու– թյան պատճառով առաջանում է շաքա– րախտ (տես Շաքարային հիվանդության), որի հիմքում ընկած է ածխաջրերի և ճար– պերի փոխանակության խանգարումը։ Սննդի մեջ ասկորբինաթթվի (վիտամին С) անբավարարությունը կամ բացակա– յությունն առաջացնում է լնդախտ, որը բնորոշվում է Ն–յան օքսիդացման պրո– ցեսների խանգարմամբ։ Ն–յան խանգա– րումների որոշման համար օգտվում են ռադիոակտիվ իզոտոպներից (օրինակ4 թիրեոտոքսիկոզի ժամանակ ներարկում են ռադիոակտիվ յոդ՝ 1311)։ Տես նաե Կենսաբանություն, Կենսաքիմիա, Գենե– տիկա։ Գրկ․ Вагнер Р․ П․, Митчелл Г․ К․, Генетика и обмен веществ, пер․ с англ․, М․, 1958; Збарский Б․ И․, Иванов И․ И․, Мардашев С․ Р․, Биологическая химия, 5 изд․, Л․, 1972․ Մ․Դավթյան
ՆՅՈՒԹԵՐԻ ԴԻՄԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ, գիտու– թյուն ինժեներական կոնստրուկցիաների տարրերում արտաքին գործոնների (ուժ, ջերմաստիճանի փոփոխություն են) ազ– դեցությամբ առաջացող լարումների և դե– ֆորմացիաների մասին։ Ուսումնասիրու– թյան հիմնական օբյեկտներն են ձողերը և սալերը, որոնց համար մշակվում են ամրության, կոշտության և կայունության հաշվարկման եղանակներ՝ ստատիկա– կան և դինամիկական բեռնվածքների պայ– մաններում։ Ն․ դ–յան հիմքում ընկած են տեսական մեխանիկայի օրենքները և արտաքին ուժերի ազդեցությամբ նյութե– րի դեֆորմացվելու հատկությունը։ Նյու– թերի ամրության կամ դեֆորմացվելիու– թյան գնահատման համար անհրաժեշտ ֆիզիկա–մեխանիկական բնութագրերը (հոսունության սահման, ամրության սահ– ման, առաձգականության մոդուլ ևն) որոշ– վում են փորձարկման մեքենաների ե հատուկ սարքերի՝ tոենզոմեւորերի օգնու– թյամբ։ Փորձարկումների ժամանակ ապա– հովվում են բեռնվածության անհրաժեշտ պայմանները և փորձարկվող նյութի դե– ֆորմացիայի չաՓման մեծ ճշգրտությունը։ Առավել բնորոշ են կլոր և ուղղանկյուն հատվածք ունեցող ստանդարտ նմուշների ձգման և սեղմման փորձարկումները։ Օգ– տըվելով այդ փորձարկումների հիման վրա կառուցված դիագրամից և հաշվարկ– ման եղանակներից, կարելի է կանխատե– սել նույն նյութից պատրաստված իրական կոնստրուկցիայի վարքը արտաքին ուժե– րի ազդեցությամբ։ Պինդ մարմնի դեֆորմացիայի հետեան– քով մարմնում առաջանում են ներքին լա– րումներ։ Կառույցների տարրերում կամ մեքենաների մասերում առաջ եկող ամե– նամեծ լարումները համեմատվում են նորմատիվային մեծությունների՝ այսինքն այն թույլատրելի լարումների հետ, որոնց առկայությամբ բավարարվում է ամրու– թյան պայմանը։ Պետք է ապահովվեն նաե կոնստրուկցիայի կոշտության և կայունու– թյան պայմանները (կարճատև ներգործու– թյան դեպքում աննշան շեղում հավասա– րակշռության դիրքից)։ Կայունության կո– րուստ կարող է տեղի ունենալ կախված արտաքին ուժերից, տարրի երկրաչափա– կան բնութագրերից և նյութի ֆիզիկական հատկություններից։ Կոնստրուկցիաների տարրերի հաշ– վարկման համար Ն․ դ–ում մշակվում են մոտավոր ինժեներական եղանակներ։ Լարումների և տեղափոխությունների որոշման հաշվային բանաձևերի արտած– ման ժամանակ կատարվում է հաշվարկ– վող տարրի, հենարանների և ազդող բեռնվածքի պարզեցում, այլ կերպ ասած, ստեղծվում է օբյեկտի հաշվարկային սխե– մա (մոդել)։ Ն․ դ–յան ընդհանուր տեսությունում, ինչպես և առաձգականության տեսությու– նում, դիտարկվում են իդեալականացված մարմիններ, որոնց հատկությունները մո– տավոր կերպով են արտահայտում իրա– կան օբյեկտների վարքը։ Մարմինները համարվում են համասեռ (բոլոր կետերում հատկությունները նույնն են), հոծ (առանց դատարակությունների), առաձգական (բեռնվածքը վերացնելուց հետո վերա– կանգնում են սկզբնական չափերը), իզո– տրոպ (առաձգական հատկությունները նույնն են բոլոր ուղղություններով)։ Պար– զագույն դեֆորմացիաների (ձգում և սեղմում, ոչորում, ծռում) ուսումնասի– րության հիման վրա արտածվում են բա– նաձևեր, որոնք հնարավորություն են տա– լիս որոշելու լարումները, տեղափոխու– թյունները և դեֆորմացիաները մարմնի առանձին կետերում; Երկու կամ մի քանի պարզագույն դեֆորմացիաների առկա– յության դեպքում ամեն տեսակի համար առանձին որոշված լարումները և դեֆոր– մացիաները գումարվում են։ Այս կանոնը կիրառելի է առաձգական դեֆորմացիա– ների դեպքում, երբ լարումների և դեֆոր– մացիաների միջև տեղի ունի գծային կապ (Հուկի օրենք)։ Նյութերից շատերն օժտված են սողքի հատկությամբ, որի հետևանքով՝ անփո– Փոխ բեռնվածքների դեպքում, դեֆորմա–
