Աղյուսակ, նյութերի շրջանառության ւոեողւ Նյութ IP Ի Վ и թ յ ու ն ը ժամանակ (տարի) Մթնոլորտի ածխաթթու գազ (ֆո– տոսինթեզով) մոտ 395 Մթնոլորտի թթվածին (ֆոտոսին– թեզով) մոտ 2000 Օվկիանոսի ջուր (գոլորշիացմամբ) մոտ 10е Մթնոլորտի ազոտ (էլեկտրական պարպումով օքսիդացմամբ, ֆո– տոքիմիական եղանակով U կենսաբանական ֆիքսմամբ) մոտ 10® Ցամաքի նյութը (հողմնահար– մամբ) մոտ 10® ղում է 109 հզ․ կմ3, իսկ ցամաքից գոլոր– շիանում4 72 հզ․ կմ3 չուր։ Տարբերությու– նը՝ 37 հզ․ կմ3, կազմում է գետերի ընդ– հանուր հոսքը։ Օվկիանոսի մակերևույթից տարեկան գոլորշիանում է 448 հզ․ կմ3 չուր, վերադառնում՝ 411 հզ․ կմ3։ Տարբե– րությունը լրացվում է գետերի շրերով։ Ցամաքի վրա շրի մի մասը մտնում է քիմ․ միացությունների մեշ, մյուս մասը կապ– վում երկրակեղևի փուխր նստվածքների հետ և ժամանակի ընթացքում իջնում Երկ– րի ընդերք, որտեղից բարձր ջերմաստիճա– նի և ճնշման տակ շուրն անշատվում և դուրս է գալիս Երկրի մակերևույթ՝ տաք աղբյուրների և շերտային շրերի ձևով կամ որպես գոլորշի՝ հրաբուխների ժամանակ։ Ըստ Ա․ Վինոգրադովի հաշվումների շրի ընդհանուր քանակը երկրակեղևի վերին շերտերում, շրոլորտը ներառյալ, 1,6* 1018 տ է։ Կալցիումը բուսական և կենդա– նական աշխարհի կարևորագույն տարրե– րից է։ Ցամաքի կրաքարերի քայքայու– մից առաջացած կալցիումը (լուծելի աղերի ձևով) անցնում է օվկիանոս (տարեկան մոտ 5․10® տ)։ Ծովային տաք շրերում այն օգտագործվում է մասամբ ցածրակարգ օր– գանիզմների՝ ֆորամինաֆերների, կորալ– ների կմախքի առաջացման համար և աս– տիճանաբար կուտակվում հատակին կրա– քարի ձևով։ Ծովերի ռեգրեսիայի հետե– վանքով վերջինս դարձյալ քայքայվում և մտնում է նոր շրջապտույտի մեջ։ Ցամա– քային բուսականությունը ծախսում է տա– րեկան մոտ 1573 մլն ա, ջրայինը՝ 523 մլն ա կալցիում։ Ածխածինը հիմնական կենսածին տարրն է։ Ցամաքում օրգ․ նյութերի սինթե– զի համար տարեկան ծախսվում է 69 մլրդ ա, օվկիանոսում՝ մոտ 24 մլրդ ա ած– խածին (ածխաթթու գազից)։ Կլանված ած– խածնի քանակը մթնոլորտում վերականգ– նըվում է օրգանիզմների շնչառության, դիակների քայքայման, խմորման, այր– ման, մարդու արդ․ գործունեության ևն ճա– նապարհներով։ Բայց բոլոր օրգ․ մնացորդ– ները չէ, որ քայքայվում են մինչև C02, դրանց զգալի մասը կուտակվում է հումու– սային, տորֆային և այլ նստվածքների ձևով, որոնք իրենց հերթին առաջացնում են մի շարք կաուաոոբիոլիթներ՝ քարա– ծուխ, նավթ, այրվող գազեր ևն։ Մեծ քա– նակով ածխաթթու գազ է պարունակում Համաշխարհային օվկիանոսը, որը մըթ– նոլորտում СО շ–ի քանակը պահպանող բուֆերի դեր է կատարում։ Ածխաթթու գազը օվկիանոսից աստիճանաբար անց– նում է մթնոլորտ և բույսերի միջոցով մըտ– նում կենսբ․ շրջանառության մեջ, իսկ օրգ․ նյութերի քայքայումից առաջացած ՇՕշ–ի մի մասը լուծվում ջրի մեջ։ ժամանակակից պայմաններում մարդու արդ․ ակտիվ գոր– ծունեության հետևանքով (տարեկան այր– վում է մոտ 6 մլրդ ա հանածո վառելանյութ, 5 մլրդ ա անտառանյութ, էրոզիայի է են– թարկվում 6–7 մլն հա հողատարածու– թյուն ևն) մթնոլորտում ածխաթթու գազի քանակն անընդհատ աճում է։ Աղտոտման հետևանքով ընկել է օվկիանոսի ջրի բու– ֆերային հատկությունը։ Նախագծեր են մշակվում արհեստական ճանապարհով Երկրի մթնոլորտում ՇՕշփ քանակը հաս– տատուն պահելու համար։ Շարժուն ածխածնի քանակը նրա ընդ– հանուր քանակի Փոքր մասն է։ Ազոտի հիմնական աղբյուրը Երկրի վրա եղել է նախասկզբնական մթնոլոր– տի ամոնիակը (NH3), որը, հետագայում օքսիդանալով, վերածվել է գազային ազո– տի։ ժամանակակից մթնոլորտում ազոտի քանակը մոտ 4․1015 ա է։ Կենդանի օրգա– նիզմները տարեկան ծախսում են ցամա– քում 2562 մլն տ, օվկիանոսում՝ 2762 մլն տ։ Ազոտը սովորական պայմաններում քիմ․ ցածր ակտիվություն ունի և կենդանի օր– գանիզմների մեծ մասն այն չի յուրացնում։ Կենսածին շրջանառության մեջ այն մըտ– նում է 2 ճանապարհով․ 1․ օդի ազոտի էլեկտրական և ֆոտոքիմիական օքսիդա– ցում, որի հետևանքով առաջանում են ջրում լուծելի օքսիդներ, 2․ հատուկ միկրո– օրգանիզմներով ազոտի կենսբ․ ֆիքսում (տես Ազոաֆիքսում)։ Ազոտ պարունակող օրգ․ նյութերը և օրգանիզմների մնացորդ– ները քայքայվելիս՝ կապված ազոտի մի մասը բակտերիաների միջոցով վերած– վում է գազ ազոտի ու ամոնիակի և վերա– դառնում մթնոլորտ, մյուս մասը ամոնիա– կի միացությունների ձևով հողից աստի– ճանաբար տեղափոխվում է օվկիանոս։ Ցամաքի վրա հայտնի են կապված ազոտի մեծ պաշարներ՝ բորակներ, որոնք շրջա– նառության տարբեր պրոցեսներով վերած– վում են ազոտի օքսիդների, ազոտական թթվի, գազ ազոտի ևն։ Երկրի կեղևում հանդիպում են, հիմնականում մաքուր ազոտի գազաշիթեր, որոնց կենսածին բնույթը ապացուցվում է դրանցում ար– գոնի բացակայությամբ։ Թթվածինը Երկրի ընդերքում ազատ վիճակում չի հանդիպում, նրա հիմ– նական մասը գտնվում է սիլիցիումի և ալ– յումինի օքսիդների ձևով։ Ազատ թթվա– ծին առաջանում է միայն ֆոտոսինթեզի հետևանքով։ Ֆոտոսինթեզող օրգանիզմ– ներն արտադրում են տարեկան մոտ 3․1 Օ11 ա թթվածին, իսկ մթնոլորտում նրա քանակը ներկայումս մոտ 1,2․101Տ ա է։ Եթե թթվածինն այլ նպատակներով չծախս– վեր, ֆոտոսինթեզող օրգանիզմներն այդ քանակը կարող էին ապահովել 4 հզ․ տարվա ընթացքում։ Քանի որ Երկրի վրա կյանքն առաջացել է մոտ 3,5 մլրդ տարի առաջ, հետևաբար թթվածնի զգալի մասը (ըստ Ա․ Ռոնովի հաշվումների՝ 95%-ը) ծախսվել է երկրակեղևի վերին շերտերի, գազային և ջրային թաղանթների վերա– փոխման համար։ Ըստ Ա․ Վինոգրադովի հաշվումների, Համաշխարհային օվկիա– նոսի ջրերում լուծված է 2,7–10,9 մլն կմ3 թթվածին (2–8 սմ3հ)։ Նախասկզբնական մթնոլորտը կազմված է եղել հիմնակա– նում NH3, CH* և H2 գազերից։ Այդ պայ– մաններում առաջացել են կյանքի սկըզբ– նական ձևերը4 հավանաբար քեմոավտո– ւորոֆ բակտերիաները, որոնք օրգ․ նյու– թեր են սինթեզում ոչ թե Արեգակի, այլ քիմ․ ռեակցիաների ջերմության հաշվին։ Ֆոտոսինթեզող օրգանիզմների առաջաց– ման զուգընթաց մթնոլորտում ի հայտ է եկել ագատ թթվածին, և փոխվել մթնո– լորտի բաղադրությունը։ ժամանակի ըն– թացքում թթվածնի քանակը մթնոլորտում ավելացել է, ամոնիակի և մեթանի օքսի– դացումից առաջացել են ազոտ և ածխա– թթոլ գազ։ Մթնոլորտում կուտակված թթվածինը մոտ 2 մլրդ տարի առաջ պայ– մաններ է ստեղծել այնպիսի կենդանի օր– գանիզմների առաջացման համար, որոնք իրենց հյուսվածքները կառուցել են ոչ թե օրգ․ նյութերի անմիջական սինթեզով, այլ բուսական օրգանիզմներ և ազատ թթվածին օգտագործելով։ Ազատ թթվա– ծինը կյանքի ծնունդ է, սակայն իր հեր– թին եղել է կենդանական աշխարհի ձևերը զարգացնող և օրգանիզմները կաւոարելա– գործող հզոր գործոն։ Ֆոսֆորի պարունակությունը օր– գանիզմներում մոտ 10 անգամ ավելի է, քան Երկրի կեղևում։ Ֆոսֆորի հիմնական աղբյուրը նրա միներալներն են, որոնցից կարևորը ապատիտն է։ Լուծելի աղերի՝ հիմնականում ՐՕ^՜անիոնի ձևով ցամա– քից օվկիանոս է տարվում տարեկան 3,5 մլն ա ֆոսֆոր, որը կալցիումի ֆոսֆատի կուտակումներ է առաջացնում օվկիանոսի հատակին։ Ծովային ջրերում ՐՕ|"-ի կոնցենտրացիան պահպանվում է մոտա– վորապես հաստատուն՝ 0,000006%։ Ըստ Ն․ Բազիլևիչի հաշվումների, օրգ․ նյութի սինթեզի համար տարեկան ցամաքի վրա ծախսվում է 183 մլն ա, օվկիանոսում 368 մլն ա ֆոսֆոր։ Կենդանի օրգանիզմնե– րում ֆոսֆորը մտնում է սպիտակուցների, նուկլեինաթթուների, լեցիտինների և այլ միացությունների բաղադրության մեջ, կուտակվում հիմնականում ոսկրերում։ Ծծմբի շրջանառությունը նույնպես սերտ կապված է կենդանի օրգանիզմների հետ։ Ծծումբը հիմնականում Տ02, Տ03, H2S գազերի ձևով և ազատ վիճակում երկ– րակեղևից դուրս է շպրտվում հրաբխային գազերի հետ։ Երկրակեղևում կան մեծ քա– նակներով երկաթի, կապարի, ցինկի ևն սուլֆիդներ։ Կենսոլորտում սուլֆիդային ծծումբը՝ Տ2" միկրոօրգանիզմների մի– ջոցով օքսիդանում է մինչև ՏՕ^-ի, որը կլանում են բույսերը։ Դիակների քայքայ– ման ժամանակ ծծումբն անջատվում է H2S ձևով, որն օքսիդանում է մինչև Տ կամ ՏՕ^՜*։ Հայտնի են կենսածին ծծմբի հանքավայրեր։ Կենսածին ճանապարհով առաջացած HշՏ–ը կարող է առաջացնել -«երկրորդային» սուլֆիդներ, ՏՕ^՞ը՝ գիպս և ծծմբի շրջանառությունը վերսկըս– վում է։
