մատոզոիդների գլխիկներում։ ԴՆՊ–ի սպիտակուցային բաղադրիչները գլխավորապես հիմնային սպիտակուցներն են՝ հիստոնները, իսկ որոշ կենդանիների (հիմնականում ձկների և թռչունների) սպերմատոզոիդներում առկա են ավելի փոքր մոլեկուլ ունեցող սպիտակուցները՝ պրոտամինները։ Չեզոք միջավայրում ունեցած մեծ դրական լիցքի շնորհիվ դրանք ուժեղ էլեկտրաստատիկ փոխազդեցության մեջ են մտնում բացասական լիցքավորված նուկլեինաթթուների հետ։ Ենթադրում են, որ ԴՆՊ–ում հանդիպող մյուս սպիտակուցները կարգավորիչ դեր ունեն ինֆորմացիոն ռիբոնուկլեինաթթվի սինթեզում։ ՌՆՊ–ից են բաղկացած ռիբոսոմները, ինֆորմոսոմները, բազմաթիվ վիրուսներ։
ՆՈՒԿԼԵՈՏԻԴՆԷՐ, նուկլեոզիդֆոսֆատներ, նուկլեոզիդների ֆոսֆորաթթվական էսթերներ։ Կազմված են ազոտային (սովորաբար պուրինային կամ պիրիմիդինային) հիմքից, ածխաջրից (ռիբոզ կամ դեզօքսիռիբոզ) և ֆոսֆորական թթվի մնացորդից։ Ռփբոնուկլեոտիդները և դեզօքսիռիբոնուկլեոտիդները պարունակում են միևնույն պուրինային հիմքերը (ադենին և գուանին), բայց տարբերվում են պիրիմիդինային հիմքերի (ցիտոզին և ուրացիլ, ցիտոզին և թիմին) կազմով։ Համարյա բոլոր Ն․ անգույն, ջրում լուծվող բյուրեղային նյութեր են։ Չեն լուծվում օրգ․ լուծիչներում։ Ունեն թթվա– յին հատկություն և բնորոշ կլանման սպեկ– տըր ուլտրամանուշակագույն հատվածում։ Լինում են մեկ, երկու, երեք և բազմաթիվ Ն–ի մնացորդներից կազմված միացու– թյուններ, որոնք համապատասխանաբար կոչվում են միանուկլեոտիդներ, երկնուկ– լեոտիդներ, եռնուկլեոտիդներ և բազ– մանուկլեոտիդներ կամ նուկ{եինաթթու– ներ։ Ն–ից են բաղկացած նուկլեինաթթու– ները, բազմաթիվ կոֆերմենաներ և կեն– սաբանորեն այլ ակտիվ նյութեր։ Ն․ են կոչվում նաև նույն սկզբունքով կառուց– ված, բայց ֆոսֆորական թթվի մեկից ավե– լի թվով (2,3) մնացորդ կամ ազոտային այլ հիմքեր պարունակող միացություն– ները, ինչպես օրինակ՝ օրգանիզմում էներ– գիայի հիմնական աղբյուր հանդիսացող ադենոզինեռֆոսֆորական թթուն (ԱԵՖ), ջրածնի և էլեկտրոնների փոխադրման ռեակցիաներին մասնակցող նիկոտինա– միդադենիներկնուկլեոտիդը (ՆԱԵ), ֆլա– վինադենիներկնուկլեոտիդը (ՖԱԵ) են։ Օրգանիզմում Ն․ սինթեզվում են ամինա– թթուներից և այլ ավելի պարզ միացու– թյուններից։ Կենսաբանական օբյեկտներից Ն․ ան– ջատում են Էլեկտրաֆորեզի, իոնաՓոխա– նակային և նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիայի մեթոդներով։ Ա․ Հարությունյան
ՆՈՒԿԼՈՆ (< լատ, nucleus – միջուկ), ատոմային միջուկները կազմող տարրա– կան մասնիկների՝ պրոտոնի և նեյտրոնի ընդհանուր անվանումը։ Փորձը ցույց է տվել, որ նեյտրոնը և պրոտոնը միմյանց հետ Փոխազդում են այնպես, ինչպես նեյտրոնը և նեյտրոնը կամ պրոտոնը և պրոտոնը (ուժեղ կամ միջուկային փոխազ– դեցություն)։ Այդ հատկությունը կոչվում է իզոտոպ ի ն վարիանտ ու թյ ու ն և թույլ է տալիս պրոտոնը և նեյտրոնը համարել մեկ մասնիկի՝ Ն–ի երկու լիցքա– յին վիճակներ։
ՆՈՒԿՈՒՍ, Կարակալպակյան ԻԱՍՀ մայ– րաքաղաքը (1939-ից)։ Գտնվում է Ամու– դարյայի ափին։ Ավտոխճուղիների հան– գույց է, ունի երկաթուղային կայարան։ 113 հզ․ բն․ (1980)։ Կա մետաղամշակու– թյուն, շինանյութերի արտադրություն, սննդի և թեթե արդյունաբերություն, կա– հույքի ֆաբրիկա։ Գործում են Ուզբեկա– կան ՍՍՀ ԳԱ Կարակալպակյան մասնա– ճյուղը, մանկավարժական ինստ․, 11 միջ– նակարգ մասնագիտական ուս․ հաստա– տություն, պատմահայրենագիտական և Կարակալպակյան ԻԱՍՀ–ի արվեստի թան– գարանները, երաժշտադրամատիկական թատրոն, ֆիլհարմոնիա։ Հիմնադրվել է 1932-ին, Ն․ աուլի տեղում։
ՆՈՒՄԻԴԻԱ, պատմական մարզ Հյուսիսա– յին Աֆրիկայում, զբաղեցրել է այժմյան Ալ– ժիրի հյուսիս–արևելյան մասը։ Նումիդիա– կան քոչվոր ցեղերի՝ մասսիլների և մազե– զիլների աստիճանական անցումը հողա– գործության և նստակյաց անասնապահու– թյան, մ․ թ․ ա․ I հազարամյակի վերջին ու– ղեկցվել է քաղաքների առաջացմամբ և զարգացմամբ [Կիրտա (գլխավոր քաղաքը), Թեեստա, Սիկկա են]։ Մ․ թ․ ա․ III դ․ Ն–ի տարածքը նվաճել է Կարթագենը, որի դեմ բազմիցս ապստամբել են նումիդիացինե– րը։ Պունիկյան II պատերազմի ժամանակ (մ․ թ․ ա․ 218–201) Ն–ի արլ․ մասի թագա– վոր Մասինիսսան օժանդակել է Հռոմին, որի համար Հռոմը նրան օգնել է դառնալ (մ․ թ․ ա․ 201) ամբողջ Ն–ի թագավոր։ Մա– սինիսսայի օրոք (մ․ թ․ ա․ 201 –149) Ն–ի թագավորությունն ամրապնդվել է, ընդ– լայնվել նրա տարածքը, զարգացել են քաղաքները, աշխուժացել է առևտուրը միջերկրածովյան երկրների հետ։ Մ․ թ․ ա․ 111 –105-ին Ն–ի և Հռոմի միջե պատե– րազմում (տես Ցուգուրթական պատե– րազմ մ․ թ․ ա․ 111–105) Ն–ի պարտությու– նը ուժեղացրել է նրա կախվածությունը Հռոմից։ Մ․ թ․ ա․ 46-ին Ն–ի տարածքը դարձել է հռոմ․ պրովինցիա՝ Նոր Աֆրի– կա, մ․ թ․ 429/430-ին այն նվաճել են վան– դալները, 533-ին գրավել է Բյուզանդիան։ VII դ․ զավթել են արաբները։ Գրկ․ Машкин Н․ А․, Из истории аф– риканских городов II– JII вв․, <Вестник древней истории», 1951, №2; Дилиге н- с к ий Г․ Г․, Северная Африка в IY–V вв․, М․, 1961․
ՆՈՒԱԻձՄԱՏԻԿԱ (< լատ․ numisma, < հուն, vo^uaina–դրամ), տես Դրամագիտու– թյուն՝․
ՆՈՒՄՈՒԼԻՏՆԵՐ (Nummulites, < լատ․ nummulus–մանր մետաղադրամ), ֆորամի– նիֆերների ենթախմբի մահացած միաբջիջ օրգանիզմների սեռ։ Ն–ի մնացորդները հայտնի են Եվրոպայի, Ասիայի, Աֆրիկա յի, Ամերիկայի արևադարձային և մերձ– արևադարձային երկրների վերին կավճի ու պալեոգենի նստվածքներում։ Ն․ ունե– ցել են ոսպաձև կամ սկավառականման խեցի (տրամագիծը՝ 1–10 և նույնիսկ մինչև 16 սմ), որը կազմված է եղել միջ– նորմերով խոռոչների բաժանված բազմա– թիվ պտույտներից։ Ցուրաքանչյուր նոր պտույտ ամբողջությամբ ծածկել է նախոր– դին։ Վարել են հատակամերձ կյանք։ Ն–ի խեցիների կուտակումներն առա– ջացրել են նումուլիտային կրաքար, որը կիրառվում է որպես շինանյութ։ Ն․ կարե– վոր ղեկավարող բրածոներ են պալեոգե– նի շերտագրության համար։
ՆՈՒՅՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, տավտոլո– գիա (< հուն․ %avx6 – նույնն ․․․ չո– գիա), 1․ գեղարվեստական ստեղծագոր– ծության ոճական–արտահայտչական հնա– րանք։ Օգտագործվում է խոսքի հուզա– կան, իմաստային կարևորությունն ընդ– գծելու համար՝ նպատակադրված ձևով կրկնելով որոշ բառեր, հնչյուններ, ար– տահայտություններ, դարձվածքներ, պատ– կերներ, դրվագներ։ Օրինակ, «Հետո մշո՝ւշ, մշո՝ւշ, մշո՝ւշ․․․», «Այն ի՝նչ էր, ի՝նչ էր, ի՝նչ էր․ ցնո՞րք էր, զառանցա՜նք, տե՝նդ․․․» (Ե․ Չարենց, «Խմբապետ Շա– վարշ»)։ Ն–յան անարտահայտիչ կիրառու– թյունը կարող է ստեղծել ոճական ճապա– ղություն։ 2․ Տես Տրամաբանական սխաչ– ներ։ Դ․ Գաացարյան
ՆՈՒՅՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՍԿ&ԲՈՒՆՔ, Ավան– աային մեխանիկայի հիմնական սկզբունք– ներից, որի համաձայն ն ու յ ն ա կ ա ն մասնիկներից (միևնույն զանգ– ված, լիցք, սպին ունեցող) բաղկացած համակարգում ոչ մի փորձով հնարավոր չէ մասնիկները ․ զանազանել միմյանցից, մասնիկների տեղերը փոխանակելիս հա– մակարգի վիճակը չի փոխվում։ Դասական մեխանիկայում նույնական մասնիկները կարելի է տարբերել ըստ շարժման վի– ճակի․ դրանցից յուրաքանչյուրն ունի որո– շակի հետագիծ։ Քվանտային համակարգի վիճակը նկարագրվում է մասնիկների ալի– քային ֆունկցիաներով, որոնք իրար ծած– կում են, այսինքն՝ տարածության յուրա– քանչյուր կետում որոշակի՝ զրոյից տար– բեր հավանականությամբ կարող է գտնը– վել համակարգի կազմում եղած մասնիկ– ներից որևէ մեկը։ Ամբողջ սպինով (Բո– զե–էյնշտեյնի մասնիկներ) նույնական մասնիկների համակարգի վիճակը նկա– րագրվում է սիմետրիկ ալիքային ֆունկ– ցիայով, իսկ կիսաամբողջ սպինով (Ֆեր– մի–Դիրակի մասնիկներ) մասնիկների– նը՝ հակասիմետրիկ ալիքային ֆունկ– ցիայով։ Դրանցից առաջինը չի փոխվում նույնական մասնիկների ցանկացած զույ– գի կոորդինատների տեղափոխության ժա– մանակ, իսկ երկրորդը փոխում է միայն նշանը (տես Փոխանակային փոխազդեցու– թյուն)։ Նույնական մասնիկների յուրա– հատկությունները դրսևորվում են նաև մակրոսկոպիկ աշխարհում, այդ մասնիկ– ների համակարգերը ենթարկվում են որո– շակի վիճակագրական օրինաչափություն– ների (տես Րոզե–էյնշաեյնի վիճակագրու– թյուն և Ֆերմի–Դիրակի վիճակագրու– թյուն)։ է,Չուբարյան
