ժողկոմխորհի դեկրետը Ս․ Գ․ Շահումյանին Կովկասի արտա– կարգ կոմիսար նշանակվելու մա– սին հարցի առթիվ» (Կ ր ու սյ ս կ ա յ ա Ն․ Կ․, Հիշողություններ Լենինի մասին, 1977, էշ 383)։ Վ․ Ի․ Լենինը 1913-ի դեկտ․ 6-ին արտասահմանից Շ–ին գրել է․ «Դուք պիտի իմանաք, որ իմ վիճակում մարդ անչափ գնահատում է Ռուսաստանի ըն– կերների, մանավանդ խոհուն և տվյալ հարցով զբաղվող ընկերների կարծիք– ները։ Ձեր արագ արձագանքելը այս պատճառով ինձ համար առանձնապես հաճելի էր» (Երկ․, հ․ 19, էջ 623)։ Վ․ Ի․ Լենինի 1918-ի մայիսի 14–ի նամակը Ս․ Գ․ Շահումյանին «Ազգային հարցը և սոցիալ–դեմոկրա– տիան», «Ռեֆերատ ազգային հարցի մա– սին», «Ազգային–կուլտուրական ավտոնո– միայի մասին», «Ինտելիգենցիան և նա– ցիոնալիզմը», «Նացիոնալիզմը Կովկա– սում և ռազմաճակատի մերկացումը» և այլ երկերում Շ․ բացահայտել է ազգային հարցի տեղը հասարակական կյանքում, բնութագրել ազգը, ա զգայի ն–ա զատ ա– գրական շարժումները, տվել -ազգային հարցի լուծման բոլշևիկյան ծրագրի հիմ– նավորումը, մերկացրել կուլտուր–ազգա– յին ավտոնոմիայի հետադիմական էու– թյունը, լուսաբանել պրոլետարական ին– տերնացիոնալիզմի սկզբունքները և խա– րազանել բուրժ․ նացիոնալիզմը։ Նա մշա– կել է նաև ազգային–պետական շինարա– րության հարցեր։ Շ․ ուներ լայն ընդգրկումներ և իր եր– կերում քննարկել է միջազգային բանվո– րական շարժման կարևոր պրոբլեմներ։ Հատկապես անդրադարձել է II Ինտեր– նացիոնալի ու նրա ամենախոշոր կուսակ– ցության՝ Գերմանիայի սոցիալ–դեմոկրա– տիայի պատմությանը, վճռական պայքար մղել ռևիզիոնիզմի ու օպորտունիզմի դեմ, նպաստել բոլշևիզմի փորձի ստեղծագոր– ծական կիրառմանն այլ երկրներում։ իր ընդհանուր վաստակով Շ․ ներկայանում է որպես միջազգային բանվորական ու կո– մունիստական շարժման անվանի գոր– ծիչ։ Շ–ի երկերը համակված են պատմակա– նությամբ։ Նա ժամանակի կենսական հար– ցերի լուծման համար հաճախ է դիմել Ռու– սաստանի և համաշխարհային պատմու– թյան Փաստերին։ Առանձին ուշադրու– թյուն է դարձրել հայ ժողովրդի պատմու– թյանը («Վ․ Փափազյանը պատմագետի դերում», «Տիեզերական» թութակը» ևն) և իդեալիստական, կղերաֆեոդալական ու բուրժուանացիոնալիստական մտածե– լակերպին հակադրել մատերիալիստա– կան, գիտական աշխարհըմբռնումը։ Նրա անմիջական ղեկավարությամբ է ձևավոր– վել հայ հասարակական մտքի մարքս– լենինյան ուղղությունը, և նա է դրա հիմ– նադիրը հայ պատմագիտության, փիլի– սոփայության, քաղաքատնտեսության, իրավագիտության և գրաքննադատության բնագավառներում։ Շ–ի վիթխարի տաղան– դը փայլեց նաև գրաքննադատության և գեղագիտության ոլորտներում։ Դրանց վե– րաբերող նրա ելույթներն ունեցել են հա– մառուսաստանյան ու համակուսակցա– կան նշանակություն։ Խորապես ըմբռնե– լով գեղարվեստական խոսքի ազդեցու– թյան ուժը, նա հետևողականորեն անց է կացրել դասակարգային–կուսակցական սկզբունքը և պրոպագանդել արվեստի ու գրականության ժողովրդայնության գա– ղափարը։ Լենինյան ոգով են գրված նրա՝ Լ․ Տոլստոյին ու Մ․Դորկուն նվիրված հոդ– վածները («Ընթերցողի տարակուսանքը», «Մի քանի խոսք Լ․ Ն․ Տոլստոյի կրոնի մասին», «Դորկու մասին» ևն)։ Բարձր է գնահատել հեղափոխական–ղեմոկրատ– ներ Ա․ Դերցենին, Վ․ Բելինսկուն, Ն․ Չեռ– նիշևսկուն, Ն․ Դոբրոլյուբովին և նրանց զինակից Մ․ Նալբանդյանին, ռուս և ար– տասահմանյան գրականության դասա– կաններին, հայ գրողներ Խ․ Աբովյանին, Հ․ Թումանյանին, Ա․ Իսահակյանին և այլոց։ Հատկապես խրախուսել է հայ պրոլետարական գրականության ձևավո– րումը և նպաստել նրա հիմնադիր, բոլ– շևիկ բանաստեղծ Հ․ Հակոբյանի ստեղ– ծագործական աճին։ Վերջինիս դիպուկ արտահայտությամբ, ամենագետ Շ–ի «հա– զարաչյա, նրբանկատ, լուսավոր ճաճանչ– ները հասնում էին ամենուրեք և ամեն անկյուն» («Մարտակոչ», 20․9․1925)։ Ս․ Դ․ Շահումյանի տուն–թանգարանի (Բաքվում) սրահներից մեկը Ս․ Գ, Շահումյանի տուն–թանգարանը Ստե– փանավանում Ի հավերժացումն Շ–ի վիթխարի ծառա– յությունների, նրա անունով են կոչվում բազմաթիվ շրջաններ, քաղաքներ, ավան– ներ ու գյուղեր Հայաստանում, Ադրբե– ջանում, Վրաստանում, Կրասնոդարի երկ– րամասում, Ռոստովի մարզում, հրապա– րակներ, փողոցներ, արդյունաբերական ձեռնարկություններ, կոլտնտեսություն– ներ, մշակութային հաստատություններ, դպրոցներ՝ Սովետական Միության ամե– նատարբեր վայրերում։ Շ–ի տուն–թանգա– րաններ կան Բաքվում և Ստեփանավա– նում (համալիր)։ Երկ․ Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 1–5, Ե․, 1975– 1978; Избр․ произв․, т․ 1–2, 2 изд․, М․, 1978; Литературно-критические статьи, 2 изд․, М․, 1955; Письма, 1896–1918, Е․, 1959․ Գրկ․ Լենին Վ․ Ի․, Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 19, 35։ Л е н и н В․ И․, Поли․ собр․ соч․, 5 изд․ (см․ Справочный том, ч․ 2); Бреж– нев Л․ И․, Пятьдесят лет Советского Азер– байджана, Ленинским курсом, т․ 3, М․, 1972; Ն ու յ ն ի, Пятьдесят лет Советской Армении, նույն տեղում։ Ն ու յ ն ի, Սովետա– կան Ադրբեշանի հիսուն տարին, տես նրա Լենինյան կուրսով, հ․ 3, Ե․, 1972։ Ն ու յ ն ի, Սովետական Հայաստանի հիսուն տարին, նույն տեղում։ Կ ա ր ի ն յ ա ն Ա․ Բ․, Ստեփան Շահումյան (1878–1918), Մ․, 1925։ Ա վ ե– տ ի ս յ ա ն Վ․ Ա․, Ստեփան Շահումյան, կենսագրական ակնարկ, Ե․, 1953։ Ո ս կ և ր– չյան Ա․ Կ․, Տայ մարքսիստական քննա– դատության հիմնադիրները, Ծ․, 1962։ Բ ա ր– սեղյան խ․ S․, Ս․ Շահումյան․ կյանքի ու գործունեության վավերագրական տարե– գրություն․ 1878 – 1918, Ե․, 1968։ Դ ՈԼ բ ի ն U- կ ի–Մ ու խ ա ձ և Ի․ Մ․, Շահումյան (կյան– քը և գործունեությունը), Ե․, 1974։ Ա ր զ ու– մանյան Մ․ Վ․, Ստեփան Շահումյան, Ե․, 1978։ Բ ա խ շ յ ա ն Թ․ Ս․, Հովհան– նիսյան Ջ․ Ա․, Ստեփան Շահումյան (1878–1978), Կենսամատենագիտական ցանկ, Ե․, 1979։ Гарибджанян Г․ Б․, Рево– люционная деятельность С․ Г․ Шаумяна за границей (1902–1907), Е․, 1971; Акопян Г- С․, Степан Шаумян․ Жизнь и деятель– ность, 1878–1918,М․, 1973; Азизбекова П․ А․,Казиев М․ А․, Степан Шаумян (биографический очерк), Баку, 1978; Кал* т а х ч я н С․ Т․, К а л т а х ч я н А․ С․, Шаумян, М․, 1981․ Մ․ Ար ղաման յան
ՇԱՀՈՒՄՅԱՆ Ստեփանոս Վրթանեսի [մոտ 1702, գ․ Եկտաստանք (Երդաստայց), Սյունիք –1782, Վենետիկ], Սյունիքի XVIII դ․ 20-ական թթ․ հայ ազատագրա– կան շարժման գործիչ, «Ընտիր պատմու– թիւն Դաւիթ Բէգին․․․» կամ «Պատմու– թիւն Ղափանցւոց» երկի համահեղինակ։ 1722-ին Ղափանի 50 «տանուտերերի» և իշխանների անունից խնդրագիր է ներկա– յացրել վրաց Վախտանգ VI թագավորի որդի Շահնավազին՝ վրաց․ բանակում ծառայող մի խումբ հայ զորականների ուղարկելու Ղափան։ 1722-ի վերջին Դա– վիթ Բեկի և նրա ջոկատի հետ ժամանել է
