Շ․ ընթանում է շաղկապենու չափավոր փոփոխություններով, լուսավախությամբ ն աչքի լցվածության զգացումով։ Բ ու– ժ ու մ ը․ սուլֆանիլամիդային պատրաս– տուկներ և անտիբիոտիկներ՝ աչքի կա– թիլների ձևով, հորմոնային պատրաստուկ– ներ, թարախային արտադրության դեպ– քում՝ աչքի լվացում բորաթթվի և կալիու– մի պերմանգանատի լուծույթներով։ Տես նաև Աչքի հիվանդություններ։
ՇԱՄԱՒ՚Ի, քաղաք Ադրբեջանական ՍՍՀ–ում, Շամախիի շրջանի վարչական կենտրոնը։ Գտնվում է Մեծ Կովկասի հվ–արլ․ նախալեռնային մասում, Շամա– քսի գետակի ափերին (Փիրսահաթ գետի համակարգ), Բաքու–Թբիլիսի ավտո– խճուդու վրա։ 20 հզ․ բն․ (1976)։ Գյու– դատնտ․ շրջանի խոշոր կենտրոն է։ Կան խաղողագործական սովետական տնտե– սություններ, գինեգործարան, գորգագոր– ծական ֆաբրիկա, շինանյութերի գործա– րան։ Ունի մանկավարժական ուսումնա– րան, գյուղատնտ․ տեխնիկում, հայրենա– գիտական թանգարան։ Շ–ում է պոետ Մ․ Ա․ Սաբիրի տուն–թանգարանը։ Հայտնի է V–VI դարից։ Մեծ ծաղկման է հասել IX–XVI դդ․, որպես Շիրվանի մայրաքա– ղաք։ Գտնվում է ակտիվ սեյսմիկ շրջա– նում, տեղի են ունեցել մի քանի ավերիչ երկրաշարժեր։ Քաղաքի մոտ գործում է Ադրբ․ ՍՍՀ ԳԱ աստղադիտարանը (տես Շամախիի աստղադիտարան)։ Շ–ում են ծնվել Ա․ Շիրվանզադեն, Կ․ Զարյանը, Հ․ Աբեչյանը։
ՇԱՄԱՒՓԻ ԱՍՏՂԱԴԻՏԱՐԱՆ, Ադրբ․ ՍՍՀ ԳԱ գիտահետազոտական ինստի– տուտ։ Հիմնադրվել է 1960-ին։ Գտնվում է Պիրկուլի լեռան հվ–արլ․ սարահարթում՝ Շամախի քաղաքից 22 կմ հս–արմ․, ծովի մակերևույթից 1435 մ բարձրության վրա։ Գիտական հիմնական ուղղություններն են․ Արեգակի, աստղերի և միգամածու– թյունների ֆիզիկա, ռադիոաստղագիտու– թյուն, երկնային մեխանիկա, մոլորակա– յին աստղագիտություն։ Դիտողական գլխավոր գործիքներն են՝ 2 մ տրամա– գծով հայելիով աստղադիտակը, արեգակ– նային հորիզոնական դիտակը, գունոլոր– տալուսոլորտային արեգակնային դիտա– կը։ Հրատարակում է «Սոոբշչենիա ՇԱՕ» («Сообщения ШАО») և «Ցիրկուլյար ՇԱՕ» («Циркуляр ШАО») ամսագրերը։ U․ Քաււօղւյան
ՇԱՄԱՒՓԻ ԲԱՐԲԱՌ, հայերենի բարբառ։ Ըստ ձևաբանական դասակարգման դեր– բայական խմբի «ում» ճյուղի, ըստ հնչյու– նաբանական դասակարգման երկաստի– ճան ձայնեղազուրկ բաղաձայնական հա– մակարգ ունեցող բարբառ է, ըստ բազմա– հատկանիշ վիճակագրական դասակարգ– ման պատկանում է արլ․ խմբակցությանը։ Խոսվում է Ադրբ․ ՍՍՀ Շամախիի շրջանի Մեյսարի, Քյալախանի, Մադրասա, Սաղ– յան և Աղսուի շրջանի մի քանի գյուղե– րում Ձայնավորները չորս տեսակ են՝ ծանր (ա, ը , ը, օ, ու), թեթև (ա, 6, ու, ի՝), չե– գոք (է․ Ի)» երկար հնչման (ա, օ, ի, օ)։ Ղ, ֆ բաղաձայնները հանդիպում են օտար բառերում։ Շեշտը վերջնահանգ է։ Ը ձայ– նավորը շեշտվում է մեկ և մեկուկես վան– կանի բառերում, հնչյունափոխությամբ առաջացած լիահունչ ը մնում է շեշտված, իսկ գաղտնավանկինը՝ անշեշտ (ծուն– օ օ գըն>ծընգնը, սիրա>սըրա)․ գործում է ձայնավորների ներդաշնակության օրեն– քը։ Բառակազմի ո ձայնավորից առաջ աւ և եւ դառնում են օ և, միանալով ո–ին, տալիս են երկար հնչման օ (աուտուո > >առօտ, հարկեւոր >հարկօր)։ Գրաբար– յան ձայնեղ պայթականներն ու հպաշփա– կանները ընդհանուր հայերեն բառերում սովորաբար խլանում են․ սրանց հաջոր– դող ստորին շարքի ձայնավորները և թեթև ու չեզոք ձայնավորների մոտ գտնվող գ, Կ, ք քմայնանում են։ Հիմքում թեթև կամ չեզոք ձայնավորներ ունեցող բառերի ուղ– ղական և սեռական–տրական հոլովաձևե– րը հոդով գործածվելիս նման են․ դրանք տարբերակվում են շեշտով (ուղղական, ախչիգյի՝ս «աղջիկս», պանի՝թ «բանդ», սեռական, ախչիգ]իս «աղջկանս», պանիթ «բանիդ»), իսկ ի–ով վերջացող բառերի ուղղական և սեռական ձևերը տարբեր– վում են ի հոլովիչի երկար հնչմամբ (ուղղական՝ կ]ինի «գինի», սեռական՝ կ]ինի «գինու»)։ Բացառականը կազմվում է ա|ն| կամ ա|ն| վերջավորությամբ, գործիականը՝ օ կամ օվ (որոշ խոսվածք– ներում որոշյալ գործիականը ունենում է օ^կամ օու), ներգոյականը՝ ու||ում,ըմ||ի՝մ (ըստ ներդաշնակության օրենքի)։ Հիմքի ձայնավորները պահելով անհնչյունափոխ և անունների մեծագույն մասը ենթարկե– լով ի հոլովման (շուն–շունի, կատու–կա– տուվի, մուկն–մուկնի)՝ Շ․ բ․ ստեղծել է հոդերի զուգաձևեր՝ ը–ի՝ ու–ու (սըրտը» ախչիգ]ի՝, տունու, ճոէրու)։ Շ․ բ–ում իկ մասնիկը կարող է դրվել (նաև կրկնակի) անձնական դերանունների վրա (յէս–յէսի– գի՝ս, յէսիգիգի՝ս «ես ինքս, անձամբ ես», տուիգիգի՝թ «դու ինքդ, հենց ինքդ»)՝ տալով զորացուցիչ–սաստկական իմաստ։ Ունի երկու խոնարհում՝ ալ||աւ և իլ։ Անկատար դերբայի վերջավորություն– ներն են ում, ըմ, ի՝մ, ամ, ամ, ապառնի դերբայինը՝ |ու|ու, վաղակատարինը՝ ալ, ացալ։ Հրամայական եղանակի եզակի ձևերում ր ընկնում է (քիշի՝ «Ք2ի՝ր», կանեի՝ «կանգնի՝ր»), արգելականը կազմվում է մի՝, մի՝ք||մէ՝ք3 մասնիկով և անորոշ դերբայով, հարկադրականը՝ բի– գի, բէդմանամ, պ էականամ մասնիկնե– րով, պատճառական բայերը՝ ցուն ածան– ցով (արածացունէլ, հասցունիլ)։ էական բայը ռնգայինից առաջ դառնում է ա (ամ «եմ», ան «են»), իսկ ի–ի մոտ ձուլ– վում է նրան (իր «էիր»)։ Գրկ․ Աճաոյան Հ․, Հայ բարբառագի– տություն, Մ․–Նոր Նախիջևան, 1911։ Ղ ա– ր ի բ յ ա ն Ա․, Տայ բար բառագիտություն, Ե․, 1953։ Բաղրամյան Ռ․, Շամախիի բարբառը, Ե․, 1964։ Ջահուկյան Գ․, Տայ բարբառագիտության ներածություն, Ե․, 1972։ Ռ․ Բաղրամյան
ՇԱՄԱԻՏԱՆ Եղիշե Միքայելի [1895, Շու– շի–1921, Նոր Բայազետ (Կամո)], Հա– յաստանում հեղափոխական շարժումնե– րի և սովետական կարգերի հաստատման համար մղված պայքարի մասնակից։ Ե․ Մ․ Շամախյան ՍՄԿԿ անդամ 1917-ից։ Ավարտել է Թիֆ~ լիսի Ներսիսյան դպրոցը։ Դպրոցական տարիներին ընդգրկվել է աշակերտական մարքսիստական խմբակում։ Զբաղվել է ուսուցչությամբ։ Դիլիջանում մասնակցել է բոլշևիկյան ընդհատակյա բջջի և«Սպար– տակ» երիտասարդական կազմակերպու– թյան ստեղծմանը։ 1920-ի հունվարին Երևանում գումարված Հայաստանի կո– մունիստական կազմակերպությունների կոնֆերանսի մասնակիցներից։ 1920-ի փե– տըրվարին բանտարկվել է։ Մայիսյան ապստամբության պարտությունից հետո մեկնել է Բաքու, աշխատել ՀԿ(բ)Կ Ար– տասահմանյան բյուրոյում։ Հայաստա– նում սովետական կարգերի հաստատու– մից հետո նշանակվել է Դիլիջանի գավ– կոմի քարտուղար։ 1921-ի փետրվարյան խռովության ժամանակ դաշնակների դեմ կռվել է Նոր Բայազետի ճակատում։ Խռո– վությունը ճնշելուց հետո եղել է Նոր Բա– յազետի գավկոմի քարտուղար, ապա հայկ․ հրաձգային դիվիզիայի քաղաշխատող։ Շ–ին սպանել են դաշնակցականները։ Հ․ Օհանյան
ՇԱՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, շամանական ու– թ յ ու ն (< էվենկերեն՝ շաման, սաման – գրգռված, մոլեգնած մարդ), կրոնի նախ– նական ձև։ Շ–յան հիմքում ընկած են կամ– լանիեի (ծիսակարգ, որը բերում է հմայ– ված վիճակի և ուղեկցվում երգեցողու– թյամբ, պարով, թմբկահարությամբ) ըն– թացքում ոգիների հետ շամանի (պաշտա– մունքի սպասավորի) հաղորդակցվելու մասին պատկերացումները։ Շ–յան նպա– տակն է «բուժել» հիվանդին, «ապահովել» հարուստ որս ևն։ Տարածված է Աֆրիկա– յում, Հս․ և Արլ․ Ասիայում։ Սովետական իշխանության տարիներին Սիբիրի ժողո– վուրդների շրջանում հիմնականում վե– րացել է։ ՇԱՄԲ, ավան ՀՍՍՀ Սիսիանի շրջանում, շրջկենտրոնից 12 կմ հարավ–արևելք* Շամբ Ունի ութամյա դպրոց, ակումբ, գրադա– րան, կապի բաժանմունք, կինո, կենցաղ– սպասարկման տաղավար, մսուր–մանկա–
