դառնում ծառայողների լայն խավերը, ինչպես նաև ինտելիգենցիայի զգալի մասը, որոնց կապիտալիզմը իջեցրել է պրոլետարների վիճակին և որոնք գի– տակցում են հասարակական կյանքում փոփոխություններ կատարելու անհրա– ժեշտությունը» (ՍՄԿԿ ծրագիրը, 1974, էշ 57-58)։ Սոցիալիստական հասարա– կությունը արմատապես փոխում է Մ–յան հասարակական դիրքը։ Հին Մ–յան լայն զանգվածներ ներգրավվել են սո– ցիալիստական շինարարության մեջ, որովհետև առանց «․․․գիտության, տեխ– նիկայի, փորձի զանազան ճյուղերի մաս– նագետների ղեկավարության, անկարելի է սոցիալիզմին անցնել․․․» (Լենին Վ․ Ի․, Երկ․, հ․ 27, էշ 295)։ Կոււաուրակաս հե– ղափոխությունը ծնում է նոր Մ․, որն աս– տիճանաբար ձհւլվում է հին Մ–յան հետ և կազմում մեկ միասնական սոցիալիստա– կան Մ․։ Սոցիալիզմի պայմաններում Մ–յան թվաքանակը զարգանում է առաջ– անցիկ տեմպերով, այն համալրվում է բանվոր դասակարգի և գյուղացիության հաշվին և համեմատաբար քիչ՝ ինքնա– վերարտադրման ճանապարհով։ Մ–յան զարգացման նախադրյալը ժողովրդի կեն– սամակարդակի և կրթության անընդհատ աճն է, հատկապես անցումը ընդհանուր միշնակարգ կրթության։ Մոցիոլոգիական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ սոցիալիստական հասարակարգում մտավոր աշխատանքի հիմնական դըր– դապատճառը կողմնորոշումն է դեպի ստեղծագործությունը և դրա հասարակա– կան օգտակարությունը, իսկ նյութական շահագրգռվածությունը, ի տարբերություն կապիտալիզմի, երկրորդական նշանակու– թյուն է ստանում։ Զարգացած սոցիալիս– տական հասարակությանը բնորոշ դասա– կարգերի և հասարակական խմբերի մեր– ձեցումը, մտավոր և ֆիզ․ աշխատանքի միշև էական աարբերությունների հաղթա– հարումը դրսևորվում է բանվորական և գյուղացիական զանգվածների մշակու– թային և կրթական մակարդակների բարձ– րացմամբ, նվազագույնը միշնակարգ կըր– թություն պահանշող մասնագիտություն– ների դերի աճով, ֆիզ․ և մտավոր աշխա– տանքը զուգակցող բանվորական տեղերի ավելացումով, պետ․ և հասարակական կառավարմանը աշխատավորների հարա– ճուն մասնակցությամբ։ Սոցիալիստական Մ–յան և հասարակության մնացած մասի միշև չկան հակամարտ հակասություններ, այն զերծ է սոցիալական մեկուսացվածու– թյունից, ակտիվորեն մասնակցում է համ– ընդհանուր ստեղծագործական աշխա– տանքին, կանգնած է սոցիալիզմի գաղա– փարական դիրքերում։ ՄՍՀՄ սահմանա– դրությունը արձանագրեց, որ «ՄՍՀՄ սո– ցիալական հիմքը կազմում է բանվորների, գյուղացիների և մտավորականության ան– խախտ դաշինքը» (հոդված 19)։ Կոմու– նիզմի ժամանակ Մ․ «․․․կդադարի սոցիա– լական առանձին խավ լինելուց, ֆիզիկա– կան աշխատանք կատարողները իրենց կուլտուր–տեխնիկական մակարդակով կբարձրանան մտավոր աշխատանքի մարդ– կանց մակարդակին» (ՄՄԿԿ ծրագիրը, 1974, էշ 98)։ Մ․ նախասովետական Հայաստանում և ՀՍՍՀ–ում։ Մ–յան սկզբնական խումբը քրմերի դասն էր, որի ձեռքում էին կենտ– րոնացված դպրությունը, քաղաքացիա– իրավական հարաբերությունների կար– գավորումը և ընդհանրապես ողշ հոգևոր կյանքը։ Դասակարգային հարաբերու– թյունների զարգացմանը զուգընթաց Մ․ համալրվել է ի հաշիվ արքունի տան մեր– ձավորների, զինվորական առաջնորդնե– րի, քաղաքների վերնախավի ևն։ Հելլե– նիզմի տարածումը խթանել է Մ–յան աճը, ստվարացել են պետ․ պաշտոնյաների, ճարտարապետների, քանդակագործների, բժիշկների, փիլիսոփաների, գրողների, պատմիչների, դերասանների, ուսուցիչ– դաստիարակների շարքերը (տես Հեչչե– նիաոական մշակույթ հոդվածի հայկ․ մասը)։ Հայկ․ պետությունը հովանավորել է գիտության և մշակույթի գործիչներին, հրավիրել, ինչպես նաև ապաստան տվել այլ երկրներում հալածված մտավորական– ների (հույն մտածողներ Մետրոդորոս Սկեփսացի, Ամփիկրատես Աթենացի, սի– րիացի գրող և հռետոր Ցամբլիքոս և ուրիշներ)։ Մայրաքաղաքները (Արտա– շատ, Տիգրանակերտ ևն) դարձել են մշա– կութային և կրոնական կենտրոններ (գոր– ծել են թատրոններ, կազմակերպվել են հռետորների, բանաստեղծների մրցույթ– ներ, բանավեճեր ևն), որտեղ կենտրոնա– ցել է Մ–յան հիմնական զանգվածը։ Մեծ քանակությամբ հայ երիտասարդներ սո– վորելու են ուղարկվել ժամանակի ուս․ և գիտ․ կենտրոններ (Ալեքսանդրիա, Աթենք, Անտիոք, Եդեսիա ևն)։ Նրանց մի մասը հաստատվում էր այդ քաղաքներում, մյուս մասը՝ վերադառնալով նվիրվում հայրենի մշակույթի առաշընթացին։ Հո– գևոր կյանքի, բնականաբար նաև Մ–յան, զարգացման համար աննախադեպ նշա– նակություն ունեցավ Մեսրոպ Մաշտոցի գրերի գյուտը։ Հայաստանի տարբեր վայ– րերում հիմնվում են դպրոցներ, որոնք նպաստում են նոր Մ–յան ձևավորմանը։ Մ․ ձեռնամուխ է լինում պատմագրության (Ագաթանգեղոս, Կորյուն, Ղազար Փար– պեցի, Փավստոս Բուզանդ, Մովսես խո– րենացի), փիլիսոփայության (Դավիթ Քե– րական, Դավիթ Անհաղթ), քրիստոնեա– կան շատագովության և պատրիստիկա– յի (Մեսրոպ Մաշտոց, Եզնիկ Կողբացի, Եղիշե) ստեղծմանը, սկզբնավորվում է թարգմանչաց շարժումը։ Մ–յան պատրաս– տումը կենտրոնանում է բուն երկրում գործող վարժանոցներում, համայսարան– ներում, վարդապետարաններում, ճեմա– րաններում, բժշկանոցներում։ Անկախու– թյունից զրկված և երկատված Հայաստա– նում արհավիրքներին ու ժամանակավոր կայունացումներին համընթաց անկում և ․ վերելք են ապրել արտադրողական ուժերը, որից կախված խամրել կամ աշ^ խուժացել է Մ–յան գործունեությունը։ Գե– րազանցապես նախարարական և հոգևոր դասի ներկայացուցիչներից բաղկացած Մ․ արտահայտել է ա զգա յին–ա զա տա գրական գաղափարներ և ղեկավարել անկախու– թյան համար հայ ժողովրդի պայքարը, որը, համապատասխանելով շահագործող դասակարգի շահերին, ներդաշնակել է ողշ հասարակության ձգտումներին։ Միջ– նադարյան Մ–յան շարքերից է ելել ակա– նավոր մտածողների մի ամբողշ համաս– տեղություն, որը հսկայական ավանդ է ներդրել ռազմ, արվեստի, ճարտարապե– տության, գրչության, մանրանկարչության, երաժշտության, մանկավարժության, փի– լիսոփայության, գրականության, բնագի– տության և բազմաթիվ այլ բնագավառնե– րի զարգացման գործում։ Հայ ժողովրդի պատմական զարգացման առանձնահատ– կությունները (արմ․ ու արլ․ հատվածների և գաղթավայրերի գոյացումը) իրենց կնի– քըն են դրել Մ–յան գործունեության վրա։ Աշխարհի զանազան երկրներում սփռված հայերը մասնակցել են այդ երկրների սո– ցիալ–տնտ․ և մշակութային կյանքին, միա– ժամանակ հոգ տարել ազգային մշակույթի զարգացման համար՝ հիմնվել են դպրոց– ներ, եկեղեցիներ, տպարաններ, հրատա– րակվել թերթեր։ Շատ վայրերում (հատ– կապես Կ․ Պոլսում, Մադրասում, Կալկա– թայում, Վենետիկում, Նոր Զուղայում, Թավրիզում) բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում նոր ազգային Մ․ ձևավորման համար։ XVII–XVIII դդ․ Մ–յան առաջա– դեմ ներկայացուցիչները հիմք են դրել հայ ժողովրդի ռուս․ քաղ․ կողմնորոշման ձևա– վորմանը; Կապիտալիզմի ներթափանց– մամբ կազմավորվել է հայ բուրժ․ Մ․՝ ի դեմս խոշոր և մանր բուրժուազիայի ներ– կայացուցիչների։ Արլ․ Հայաստանը Ռու– սաստանին միացնելուց հետո արևելա– հայ Մ․ ներգրավվել է Ռուսաստանի սո– ցիալ–տնտ․ և հասարակական–քաղ․ հա– րաբերությունների ոլորտ, հայ կյանքի կենտրոններ են դարձել Թիֆլիսը, Պե– տերբուրգը, Մոսկվան, Բաքուն, Նոր Նա– խիջևանը ևն, որտեղ էլ կենտրոնացել է Մ․։ XIX դ․ կեսին արևելահայ և արմնտա– հայ իրականության մեջ ձևավորված հա– սարակական–քաղ․ հոսանքների (կղերա– ֆեոդալական, լիբերալ բուրժ․, հեղափո– խական–դեմոկրատական) հիմնական տարրը Մ․ էր։ Հայ դեմոկրատական Մ–յան ներկայացուցիչները հարել են նաև նա– րոդնիկական շարժմանը։ XIX դ․ Մ․ մաս– նակցել են արմենական, հնչակյան և դաշ– նակցություն կուսակցությունների ստեղծ– մանը։ Մարքսիստական գաղափարների տարածումով և Արլ․ Հայաստանում բան– վորական շարժման սկզբնավորմամբ հայ Մ–յան շատ ներկայացուցիչներ մասնակ– ցեցին համառուսաստանյան հեղափոխա– կան շարժմանը՝ ինքնակալության տա– պալման և սոցիալիստական հեղափո– խության հաղթանակի մեջ տեսնելով սո– ցիալական և ազգային ազատագրության հիմնական գրավականը։ Նրանցից շա– տերը առաջ են քաշվել հեղափոխական շարժման ակտիվ գործիչների շարքը, դար– ձել Վ․ Ի․ Լենինի զինակիցները (Ի․ Լա– լայանց, Բ․ Կնունյանց, Ս․ Շահումյան, Ս․ Սպանդարյան ևն)։ Այլ է եղել արևմտա– հայ Մ–յան ճակատագիրը, նրա առաջա– դեմ թևը կազմել է սահմանադրական շարժ– ման կորիզը, գործունեության հիմնական նպատակը համարել Հայկ․ հարցի առաջ քաշումը և գլխավորել ազատագրական պայքարը թուրք, բռնապետության դեմ։ Չնայած գոյության ծանր պայմաններին, ազգային և կրոն, խտրականությանը,
