տողում։ Հատուկ է չաւիական և վանկա– շեշտական ոտանավորներին։ Շեշտված վանկերի հարաշարժության պատճառով առաջանում են տարբեր տեսակի Ո–եր։ Ըստ կրկնվող անշեշտ վանկերի քանակի Ո–երը լինում են՝ երկվանկ [իր երկու տեսակներով՝ յամբ (մեծավերջ), քորեյ (մեծասար)], եռավանկ [իր երեք տեսակ– ներով՝ անապեստ (վերջատանջ), քողա– ղոտ (ամֆիբրաքոս) և ստեղն (դաքտիլ)], քառավանկ (ւցեոն) և հնգավանկ (պեն– տոն կամ հնգաչափ)։ Երկու հարևան Ո–երի միասնությունը հայերենում կոչվում է բարդ Ո․ կամ անդամ (տես նաև Տաղաչա– փություն)։ ՈՐԱԿ ԵՎ ՔԱՆԱԿ, փիլիսոփայական կա– տեգորիաներ, որոնք արտահայտում են առարկաների և երևույթների որոշակիու– թյան երկու փոխկապակցված կողմերը։ Որակը առարկաների և երևույթների հա– րաբերական կայունությունն է՝ նրանց ինքնությունը, այն, ինչով դրանցից յու– րաքանչյուրը տարբերվում է մյուսներից։ ճանաչողության մեջ որակական որոշա– կիությունն անմիջականորեն տրվում է զգայաբար՝ այն հատկությունների միջո– ցով, որոնք տվյալ առարկան կամ երևույ– թը դրսևորում է ուրիշների հետ ունեցած կապերի ու հարաբերությունների մեջ և որոնք ընկալվում են զգայարաններով որպես տարածական դիրք, դասավորու– թյուն, տեղափոխություն, ամրություն, գույն, համ, հոտ, ձայն ևն։ Որակական որոշակիությունը, սակայն, չի նույնանում առանձին հատկությունների միագումա– րի հետ․ հատկությունները կախված են կապերից և հարաբերություններից, դը– րանց փոփոխություններից, մինչդեռ որա– կը դրանց մնայուն կրողն է՝ այն ներքին կազմակերպվածքը, օրինաչափ կարգը, որը պայմանավորում է որակական որո– շակիության բազմազան դրսևորումները՝ հատկությունները տարբեր կապերի և հարաբերությունների մեջ։ Նրա ճանաչու– մը տրվում է արդեն տեսական մտածողու– թյամբ։ Առարկաները և երևույթները որո– շակի ընդհանրական, հատկապես տարա– ծաժամանակային, հարաբերությունների մեջ (իսկ ճանաչողության մեջ՝ որոշակի տեսանկյունից) դրսևորվում են որպես համասեռ և բնութագրվում են մեծությամբ ու աստիճանով, որոնք կազմում են նրանց քանակական որոշակիությունը։ ճանա– չողության ընթացքում զգայաբար տրված որակական բազմազանությունը հանգեց– նում է քանակական բնութագրություննե– րի․ դիտարկվող երևույթները, դրանց հատկությունները, դառնալով չափելի, ղրանով իսկ օտարվում են առանձին սուբյեկտներից՝ մտնելով օբյեկտիվ գիտե– լիքի կազմի մեջ։ Մատերիալիստական դիալեկտիկայի տեսակետից Ո․ և ք․ պայմանավորում են միմյանց, յուրաքանչյուր որակ (առարկա և երևույթ որպես ինքնություն) կարող է գոյություն ունենալ միայն որոշակի քա– նակական բնութագրությունների սահման– ներում։ Ո․ և ք–ի այս միասնությունն ան– վանվում է չափ։ «Ո․ևք․» կատեգորիաները ցույց են տալիս աշխարհի միասնության և բազմազանության, զարգացման ընդ– հատության և անընդհատության դիալեկ– տիկան (տես Քանակական փոփոխու– թյուններից որակական փոփոխություննե– րի անցման օրենք)։ Հ․ Գէւորգյան
ՈՐԱԿԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ, որա– կական անալիզ, հետազոտվող նմուշում (նյութ, խառնուրդ) պարունակ– վող բաղադրիչների (միացություններ, տարրեր, ռադիկալներ, իոններ) առկայու– թյան հաստատումը քիմիական, ֆիզիկա– կան և ֆիէփկաքիմիական եղանակներով։ Ո․ վ․ վերլուծական քիմիայի բաժիններից է։ Ո․ վ–յան եղանակներին հատուկ է ընտ– րողականությունը և հայտնաբերելիու– թյան սահմանի փոքր արժեքը։ Ը ն տ ր ո– ղականությունը պայմանավորում է որոշվող (կամ նույնականացվող) բաղա– դրիչի վստահ հայտնաբերումը այլ բաղա– դրիչների առկայությամբ։ Հայանա– բերելիության սահմանը որոշվող բաղադրիչի այն ամենաւիոքր քանակությունն է, որը երաշխավորված հավանականությամբ կարելի է հայտնա– բերել տվյալ եղանակով։ Սովորաբար այն որոշվում է 1 կաթիլ (երբեմն 1 մչ) լուծույթի համար։ Ըստ Ո․ վ–յան համար պահանջվող նմուշի քանակության տար– բերում են մակրո– (100 մգ–ից ավելի չոր նմուշ կամ 5 մչ–ից ավելի լուծույթ), կիսա– միկրո, միկրո– և ուլտրամիկրովերլուծութ– յան (0,1 մգ կամ 0,5 մչ) եղանակներ։ Նմուշում պարունակվող առանձին բաղա– դրիչների առկայությունը հաստատելու համար կիրառում են Ո․ վ–յան կոտորա– կային եղանակները (նախ հեռացնում են խանգարող իոնները, ապա, օգտագործե– լով համապատասխան փորձանյութ, հաս– տատում փնտրվող իոնի առկայությունը ևն)։ Եթե անհրաժեշտ է հաստատել նմու– շում պարունակվող բոլոր բաղադրիչների ինքնությունը, նմուշը ենթարկում են հա– մակարգված վերլուծության (օրինակ, իոնները հայտնաբերում են որոշակի հա– ջորդականությամբ, ըստ նրանց վերլու– ծական դասակարգման)։ Դասական Ո․ վ․ իրականացվում է «չոր» կամ «թաց» եղա– նակներով։ Ո․ վ–յան «չոր» եղանակներից են․ տվյալ իոնի առկայության հաստա– տումը գազայրիչի բոցի գունավորման, բորաքսի կամ «ֆոսֆորական աղի»՝ NaNH4HP04 և նմուշի միահալումով ստաց– վող ապակեկերպ, «հուլունքի» գույնի մի– ջոցով։ Ո․ վ–յան «թաց» եղանակները սո– վորաբար հիմնված են ջրային լուծույթ– ներում ընթացող բնորոշ իոնական ռեակ– ցիաների վրա (կ ա տ ի ո ն ա յ ի ն և անիոնային վերլուծություն)։ Կատիոնների դասակարգումը հիմնված է օգտագործվող փորձանյութի հետ նրանց առաջացրած միացությունները ջրում, թթվի, հիմքի կամ ամոնիակի լուծույ– թում լուծելի կամ անլուծելի լինելու հատ– կանիշի վրա։ Օրինակ, ըստ սուլֆիդների լուծելիության կատիոնները բաժանում են 5 խմբի։ Անիոնները դասակարգում են ըստ նրանց բարիումական և արծաթային աղերի լուծելիության։ Ո․ վ–յան դասական եղանակներին զուգընթաց կիրառվում են ֆիզիկական և ֆիզիկա–քիմիական (գ ո ր– ծ ի ք ա յ ի ն) եղանակներ, որոնք աստի– ճանաբար ավելի լայն տարածում են գըտ– նում և հիմնված են նմուշի օպտիկական, էլեկտրական, մագնիսական, ջերմային, կատալիտիկ, ադսորբող և այլ հատկու– թյունների չափման վրա։ Գործիքային եղանակներն ունեն այն առավելությունը, որ պահանջում են նմուշի փոքր քանակ– ներ, սովորաբար ավելի ընտրողական են, չեն պահանջում նմուշի նախնական տար– րալուծում, բաղադրիչների և վերլուծու– թյան արդյունքները կարող են գրանցել ավտոմատ գործիքների միջոցով (տես Լյումինեսցենաային վեր Լուծություն, Մասսպեկւորոսկոպիա, Պոլյարոգրաֆիա, Քրոմատոգրաֆիա)։ Օրգ․ նյութերի Ո․ վ․ իրականացվում է տարրային վերչուծու– թյան ֆունկցիոնալ խմբերի առկայու– թյունը հաստատելու և նմուշի ֆիզիկա– քիմիական հատկությունները հետազո– տելու միջոցով (տես Օրգանական վեր– Լուծություն)։ta․ Քանքանյան
ՈՐԱԿԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ դիֆերեն– ցիալ հավասար ու մներ ի, մա– թեմատիկայի բաժին, որն ուսումնասի– րում է սովորական դիֆերենցիալ հավա– սարումների լուծումների հատկություն– ները՝ առանց այդ լուծումները գտնելու։ Ո․ տ–յան հիմքը դրել են Ա․ Պուանկարեն և Ա․ Լյապունովը՝ XIX դ․։ Պուանկարեն լայնորեն օգտագործել է երկրաչափա– կան մեթոդներ, որոնք հետագայում զար– գացրել է Զ․ Բիրկհոֆը։ Լյապունովն ուսումնասիրել է լուծոււքների հատկու– թյունները հավասարակշռության դիրքի շրջակայքում։ Ո․ տ–յան մեջ դիտարկվող հարցերից մեկը ս ՜հԷ~ Տ Pik(x)yk(x), (k= 1,2,3, • • • ,ո) (1) k=i գծային համակարգի լուծումների ասիմպ– տոտիկայի (երբ х–>օօ) ուսումնասիրու– թյունն է։ Եթե Pjk(x;) ֆունկցիաները սահ– մանավւակ են՝ |Pik(x;)<b (այդ դեպքն առավել ուսումնասիրվածն է), ապա (1)-ի yiM, У200* Уп(х) լուծումը բավարա– րում է ո A․e-2nbI < Տ k= 1 անհավասարությանը։ Ո․ տ․ ուսումնասի– րում է նաև դիֆերենցիալ հավասարում– ների լուծումների զրոները (այն կետերը, որտեղ լուծումները զրո են դառնում)։ Օրինակ՝ у"+р(х,)у=0 հավասարման լուծումն ունի միայն մեկ գրո, եթե p(x,)< 0, և անվերջ շատ զրոներ՝ եթե р(х,)^а>0, ընդ որում երկ»ւ գծորեն անկախ լուծում– ների զրոները հաջորդում են միմյանց։ Դիտարկվում են նաև ~j~"=A(y, *)» (y€Rn) (2) տեսքի ոչ գծային համակար– գեր։ Առավել ուսումնասիրված են ավտո– նոմ համակարգերը՝ –յ–-–В (у)։ Այս ax դեպքում կարևոր են լուծումների կայու– նության (ըստ Լյապունովի) և պարբերա– կանության ուսումնասիրությունները։ Եթե (2)-ի աջ մասը կախված է նաև պարամետրից՝ A(y, x,)=A(y, х, X), ապա Ո․ տ–յան խնդիրներից մեկը (2)-ի լուծում– ների՝ պարամետրից կախվածության ուսումնասիրությունն է։
