քանչյուրը -i- ունկի =3,335 <jt)= 14400 О ս ի մ և ս կամ պ ո տ ա տ (յուրաքան– չյուրը 12 կերատ, թ ա ս ու կամ կ ու տ)= = 21600 ա ր մ և ա (յուրաքանչյուրը 8 կերատ 1,483 <ր)=28800 գ ր ա մ ա ր (յու– րաքանչյուրը 6 կերատ =1,1125 #) = =43200 սինգ կամ դանգ (յուրաքան– չյուրը 4 կերատ =0,7416 գ)= 172800 կե– րատ (յուրաքանչյուրը 0,1854 գ)= 230400 փշիտ (յուրաքանչյուրը 0,139 գ)~ =345600 դանգ (յարաքանչյուրը 0,0927 ց)=691200 գարեհատ (յուրաքանչյուրը 0,04635 <J[)=32,04 կգ։ III – VI11 դդ․ գուգահեո օգտագործվել է նաև Սասան– յան Իրանի դրամակշռային համակարգը, որտեղ, ըստ Անանիա Շիրակացու, մեկ տաղանդը հավասար էր 2,5 պայ ու ա– u Ի Կ Ի (յուրաքանչյուրը 50 լիտր =16 կգ)= լիտր (յուրաքանչյուրը 320,4 ց)=100 ռաթլ (յուրաքանչյուրը 400 ց)= 2500 սատեր (յուրաքանչյուրը 4 դ ր ա մ = = 16 գ)–10000 դրամ (յուրաքանչյուրը 4 ց)=60000 դանգ (յուրաքանչյուրը 0,66 գ) – =40 կգ։ YIII–IX դդ․ կիրառվել է նաե արաբ, դրամակշռային համակարգը, որի հիմնական միավորներն էին դրամը կամ դ ի ր հ և մ ը (2,82–2,96 գ), դահեկանին համարժեք մսխալը կամ մթխալը (4,44–4,45 գ), ունկին (20 գ), լ ի տ ր– ռաթլը (399,6–400,5 գ)։ Զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակա– շրջանից առաջանում են տեղական դրա– մակշռային համակարգեր։ Օրինակ, XI դ․ Արճեշում մեկ ղանթարը հավասար էր 100 լիտրի (յուրաքանչյուրը 1,85 կգ)= = 185 կգ։ Ուրմիայում և Խոյում մեկ մ ա– ն ը հավասար էր 600 դիրհեմի (յուրա– քանչյուրը 3,125 գ)~ 1,875 կգ։ XI դ․ Հա– յաստանի այլ գավառներում օգտագործ– վել է 1,456 կգ մեծություն ունեցող լիտրը, որը հավասար էր ռաթլին։ Ւղաթում և Մծբինում կիրառվող լիտր–ռաթլը միավո– րի կշիռը 300 դիրհեմ էր (934,5 գ)։ XII– XVI դդ․ օգտագործվել է 832,5 գ կշիռ ունե– ցող լիտր, ռաթլ կամ ման միավորը, որի համակարգում մեկ խալվարը (թա– ղար, իշաբեռ) հավասար էր 100 լիտրի (յուրաքանչյուրը 260 դիրհեմ =832,5 գ) =26000 դիրհեմ (յուրաքան– չյուրը 3,207 <յ)=83,25 ԿԳ։ XIV դ․ կեսից հայտնի Թավրիգի կոչվող լիտր կամ ման համակարգում (Զանգեզուրում և Երեան քաղաքում պահ– պանվեց մինչե XIX դ․ վերջը) մեկ խալվա– րը հավասար էր 100 լիտր–մանի (յուրա– քանչյուրը 900 դիրհեմ =2,886 կգ) = =90000 դիրհեմ =288,63 կգ։ Մերդինում օգտագործված (XVI դ․ սկիզբ) բաթմա– նը կամ մանը հավասար էր 12 ն ու– կ ի ի (յուրաքանչյուրը 78 դիրհեմ = = 250,146 <*)=936 դիրհեմ =3001 գ։ Աեբաստիայում օգտագործված (XVI դ․ 1-ին կես) լիտր–ռաթլը հավասար էր 1440 դիրհեմի (4,65–4,618 կգ), իսկ մանը՝ 925 գ։ XVI դարից Հայաստանում կիրառ– վել է շ ա հ ի կոչվող լիտրը (հավասար էր 1800 դիրհեմի =5,7726 կգ), որը ման անվամբ օգտագործվում էր Խարբերդում։ Երզնկայում մեկ բեռը հավասար էր 10 բաթմանի (յուրաքանչյուրը 12 նուկի = = 6,157 կգ)=120 նուկի (յուրաքանչյուրը 160 դիրհեմ =513 գ)–19200 դիրհեմ= =61,57 կգ։ Ամիդում մեկ մանը հավասար էր 1590 դիրհեմի (5,067 կգ)։ Երեանում բաթմանը հավասար էր 3,367 կգ։ Վանում մեկ բաթմանը կամ լիտրը հավասար էր 2,5 Թավրիզի մանի (7,215 կգ)։ Թոխաթում և Կաբինում մեկ խոնդկարի կամ քարավանի կոչվող բաթմանը կամ լիտրը հավասար էր 6 հոխայի (7,6968 կգ)։ Ուրֆայում այդ միավորը կոչվում էր ռաթլ (լիտր)։ Բաթմանը (ռաթլ, լիտր) թուրք, կշռային համակարգի միավոր էր, որը XVI–XIX դդ․ կենցաղավարում էր Արե– մըտյան Հայաստանի մի շարք գավառնե– րում։ XIX դ․ այդ կշռային համակարգի մեկ ղանթարը կամ կենդինարը հավասար էր 7-^- բաթմանի (յուրաքանչյուրը 6 հո– խա կամ օ ք ք ա =7,6968 կգ)–4Հ օքքա կամ հոխա (յուրաքանչյուրը 2 նուկի = = 1,2828 կգ)–ՏՏ նուկի (յուրաքանչյուրը 641,4 ցւ)= 100 լ ո տ ր ա (յուրաքանչյու– րը 564,4 գ)– 11733,3 մսխալ (յուրաքան– չյուրը 4,81 գ)= 17600 դիրհեմ = 56,4432 կգ։ XIX դ․ կեսից վերոհիշյալ միավորներից մի քանիսը ներգաղթած հայերի միջոցով տա– րածվեցին Շիրակում (Ալեքսանդրապոլ), Նոր Բայազետում, Ջավախքում (Ախալ– քալաք), Ախալցխայում և այլուր։ Ախալց– խայում մեկ ղանթարը հավասար էր 30 բաթման =180 օքքա =360 նուկի =1440 թուղթ =48000 մսխալ =72000 դիրհեմ = =230,9 կգ։ XIX դ․ 1-ին կեսին Երեան քա– ղաքում և գավառում գործող կշռային հա– մակարգում մեկ ղանթարը հավասար էր 30 թ ի լ ա ն ի կոչվող բաթման–լիտրի =
45 լիտր–բաթման =570 գր վանք ա
=900 ստիլ =46800 մսխալ =187200 դանգ =1123200 ն ու խ ու դ =201,7 կգ։ Նոր Բայազետի գա ւ] առի կշռային համա– կարգում մեկ բաթմանը հավասար էր 4 չ ա ր և ք ի =48 ստիլ = 1152 մսխալ = 4608 դանգ =27649 նուխուդ =4,8845 կգ։ Ռուսական կշռային համակարգին հար– մարեցնելու հետեանքով հիշյալ բաթման– լիտրը հավասարեցվեց 12 ֆ ու ն տ ի (4,914 կգ)։ Շուշի քաղաքում մեկ բաթմանը հավասար էր 54 ստիլ =2916 մսխաւ = = 69984 նուխուդ = 13,414 կգ, իսկ Շուշիի գավառում մեկ բաթմանը հավասար էր 50 ստիլ =4050 մսխալ =97200 նուխուդ = = 18,63 կգ։ Լիտր–մանը և լիտր–բաթմանը նույն տե– ղում եղել են համարժեք միավորների ան– վանումները տարբեր լեզուներով, իսկ տարբեր վայրերում ունեին զանազան մե– ծություններ։ Ուրարտ․ ժամանակներից մինչե մ․ թ․ ա․ IV դ․ վերջը Հայաստանում օգտագործվել են տարող ու թյան և սոր ու ն (թ ա փ ու ց ի կ) նյութերի հետնյալ չա– փերը։ Մեկ ա կ ա ր կ ի ն հավասար էր 10 տեր ու սիի [յուրաքանչյուրը 30,05 լիտր (գինի, ջուր) և 27,6 կգ (ձեթ)]=300,5 լիտր (գինի, ջուր) և 276 կգ (ձեթ)։ Մեկ ակարկին հավասար էր 10 կապիի (տերուսի) =300,5 լիտր =234 կգ (ցո– րեն^ 180 կգ (գարի)։ Հայկ․ սկզբնաղբյուրների վկայություն– ներով վերականգնվում են հռոմ․ որոշ տարողության չափերի, հատկապես վաղ միջնադարյան Հայաստանում կիրառված ձիթաչափերի համակարգը։ Մեկ կայթը հավասար Էր4սափորի կամ փասի (յուրաքանչյուրը 10 ք ս և ս տ =5,34 լիտր) =10 ս ր վ ա կ կամ կ ա մ փ ս ա կ (յուրաքանչյուրը 4 քսեստ =2,136 լիտր)=
40 քսեստ (յուրաքանչյուրը 20 ունկի
= 0,534 լիտր) =80 սկավառակ, տրիվղիոն կամ պարապսիդո– ս ի (յուրաքանչյուրը – քսեստ =0,267 լիտր) =120 շիշ, բիսիոն կամ բ և ս ի ն ի (յուրաքանչյուրը 1/2 լիտր կամ լաղարիկոն =0,177 լիտր) =240 ապակի =60 լիտր =19,224 կգ= =21,36 լիտր։ Միջնադարյան Հայաստա– նում կենցաղավարող ցորենաչափերի հա– մակարգում մեկ մեծ քոռը հավասար էրՅմեծ կապիճ կամ մեծ մ ո դ =
12արդու(արտափ, մեծ չա փ)
= 18 կայթ =27 ծովային մոդ =40 սրբության մոդ (մեծ գրիվ, միջին կապիճ) =80 կ ա բ ո ս =
120 փոքր գրիվ (փոքր չ ա փ)
=400 փոքր կ ա պ ի ձ =864 քսեստ –
1080 լիտր (լաղարիկոն) =346,032 կգ
=464,57 լիտր։ հիշյալ չափերից մի քանիսն այլ ան– վանումներով օգտագործվել են մինչե ուշ միջնադար, մնացուկային ձեով՝ նույնիսկ XIX դ․ տեղական համակարգերում։ Զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակա– շրջանում և հատկապես ուշ միջնադարում ստեղծվեցին տեղական տարողության չա– փերի համակարգեր, որոնք արտահայտ– վում էին կշռով։ XII –XVI դդ․ կիրառվող մեկ խալվարը (թաղար) հավասար էր 100 լիտր, ռաթլ կամ մանի (յուրաքան– չյուրը 832,5 գ =1,11 լիտր) =83,25 կգ = 111 լիտր։ XIV դ․ կեսից փաստագրված է մեկ այլ խալվար, որը հավասար էր 100 թավրիզի անվանվող լիտր կամ մանի (յուրաքանչյուրը 2,886 կգ =3,848 լիտր) = = 288,6 կգ =384,8 լիտր։ XIX դ․ Երեանի նահանգի ցորենաչափերի համակարգում մեկ խալվարը հավասար Էր10սոմարի կամ թ ա ջ գ ի ր ի (յուրաքանչյուրը 10 լիտր–բաթման =46 և 49,14 կգ =61 ե 65,5 լիտր) =100 լիտր–բաթման =460 ե 419,4 կգ =613 և 655 լիտր։ Նախիջևանի և Օրդուբադի գավառներում մեկ խալվարը հավասար էր 25 բաղմանի (յուրաքանչյու– րը 13,1 կգ =17,47 լիտր)=20 փ ու տ = 327,6 կգ =436,9 լիտր։ Արևելյան Հայաս– տանում և Անդրկովկասի որոշ հայաբնակ շրջաններում մեկ թաղարը հավասար էր 30 չանախի կամ խանի (Գազա– խում և Ելիզավետպոլում յուրաքանչյու– րը՝ 4,013 կգ, 4,095 կգ և 4,914 կգ, Բորչա– լուի գավառում՝ 9,82 կգ, ևն)=120,4- 122,854 կգ, 147,424 կգ, 294,85 կգ։ Գյոկ– չայի գավառում մեկ թաղարը հավասար էր 30 բաթմանի =15 փուտ 245,7 կգ։ Բորչա– լուի գավառում թաղարը հավասար էր 3 կոտի =110,568 կգ։ Ալեքսանդրապոլի գավառում մեկ թաղարը հավասար էր 100 բաթմանի =25 փուտ =409,512 կգ։ XIX դ․ Հայաստանի մի շարք գավառնե– րում փաստագրված ցորենաչափի մեկ սոմարը հավասար էր 16 կոտի =84 ռուբ․ =122,85 կգ (Դերջան), 245,79 կգ (Երգնկա), 246,3 կգ (Բայազետ), 258,8 կգ (Ախալքալաք և Ախալցխա), 262,1 կգ (Բա–
