վաղ միջնադարում օգտագործած օդաչա– փության համակարգում (արտահայտված է «Աշխարհացոյց>-ում) մեկ մղոնը =7 ասպարեզի կամ վտավանի (յուրաքանչյուրը 100 քայլ –211,4 մ)= =700 քայլ (յուրաքանչյուրը 6 ոտ = 2,114tt/)=4200 ոտ (յուրաքանչյուրը 16 մատ =35,23 wt/)=67200 մատ (յուրա– քանչյուրը 2,2 wt/)= 1480 մ։ Նույն ժամանակաշրջանում կիրառվել է նաե «Մեկնութիւն տոմարի Անդրեասայ» և հայկ․ տոմարին նվիրված մեկնություննե– րում պահպանված երկարության չափա– կան համակարգը, որտեղ մեկ մղոնը հա– վասար է 7 ասպարեզի (յուրաքանչյուրը 150 քայլ =211,4 մ)–48 խ ր ա ս խ– պ լ և թ ր ո ն (յուրաքանչյուրը կլոր 22 քայլ =30,83 ւ/)= 1050 քայլ (յուրաքան– չյուրը 2 կանգուն =1,409 t/)=2100 կան– գուն (յուրաքանչյուրը 7 բուռ =70,45 սմ) =7350 ներբան (յուրաքանչյուրը 20 բուռ)= 14700 - բուռ (յուրաքանչյուրը 10 սմ)= 264600 գարեհատ =1480 մ։ «Աշխարհացոյց»-ի գետնաչափության հա– մակարգում, ըստ փիլետերյան կամ եգիպտ․ մղոնիե հայկ․ փոքր ոտնա– չափի միջին մեծության՝ մեկ հ ր ա ս ա խ ը կամ փարսախը =3 մղոնի (յուրա– քանչյուրը 7 պարսից կամ ասպա– րիզաց ասպարեզ =1000 քայլ = 1590 ւ/)=21 պարսից ասպարեզ (յուրա– g քանչյուրը 142-^– քայլ =227 է/)=3000 քայլ (յուրաքանչյուրը 6 ոտ =1,59 մ)–
18000 ոտ (յուրաքանչյուրը 16 մատ
=26,5 wt/)=4770 մ։ Հայկ․ տոմարի մեկնություններից մե– կում պահպանված երկարության չափե– րից մեկ ասպարեզ–վտավանը հավասար է 100 քայլի (յուրաքանչյուրը 7 ոտ = = 2,163 t/)=700 ոտ (յուրաքանչյուրը 7 բ ու թ կամ բոյթ =30,9 սմ)=4900 բոյթ (յուրաքանչյուրը 2 և ղ ու ն գ կամ ղ ու ն կ =4,41 г/г/)= 9800 ղունկ (յուրա– քանչյուրը 2,2 սմ)= 216,3 մ։ «Յաղագս ըն– թացից արեգական ու համարոյ չափուց» երկում տեղ գտած օդաչափության հա– մակարգում (հիմնականում օգտագործվել է զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշըր– ջանում), ըստ մեծ ոտնաչափի՝ մեկ մղոնը հավասար է 7 ասպարեզի (յուրաքանչյու– րը 107–– քայլ =229 ւ/)=750 քայլ (յու– րաքանչյուրը 6 ոտ =2,14 մ)= 4500 ոտ (յուրաքանչյուրը 16 մատ =35,6 սմ) =
72000 մատ (յուրաքանչյուրը 2,2 սմ)
= 1603 մ։ Ըստ հայկ․ տոմարի մեկնություններում փաստագրված չափական համակարգի (կենցաղավարել է միջին դարերում), մեկ մղոնը հավասար է 7 ասպարեզի (յուրա– g քանչյուրը 142– քայլ =227 */)= 1000 քայլ (յուրաքանչյուրը 5 ոտ =1,59 մ)–
5000 ոտ (յուրաքանչյուրը 7 բոյթ
=31,8 1Հւ/)= 35000 բոյթ (յուրաքանչյուրը 2 ղունկ=4,4 «է/)=70000 ղունկ (յուրաքան– չյուրը 2,2 սմ)–1590 մ։ «Մղոնաչափքի» երկարության չափա– կան համակարգում (կիրառվել է վաղ և զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշըր– ջանում) մեկ ասպարեզը հավասար Է 166–․ գիրկ =500 կանգուն= 1000 թիզ= =8000 կոճ =10600 եղունգ = 231,75 it։ Հայկ․ միջնադարյան չափագիտական սկզբնաղբյուրներից և ճարտ․ հուշարձան– ների չավւումներից ստացված երկարու– թյան չափերն են՝ գարին (գարե– հ ա տ), փոքր մատնաչափը (1,66 սմ), մեծ մատնաչափը կամ և ղ ու ն գ ը (2,22 սմ), կոճը (2,90 սմ), բոյթը (4,43 սմ), բուռը (10 սմ), ն և ր բ ա– ն ը (20 սմ), թիզը (23,175 սմ), փոքր, մի– ջին և մեծ ոտնաչափերը (համապատաս– խանաբար՝ 26,5 սմ, 30,9 սմ և 35,6 սմ), փոքր, միջին և մեծ կանգունները (համա– պատասխանաբար՝ 46,35 սմ, 53 սմ և 71 սմ), փոքր, միջին, մեծ եերկրաչա– փական սովորական քայլե– ր ը (համապատասխանաբար՝ 71,2 սմ, 79,5 սմ, 92,7 սմ, 105–108 սմ), փոքր, մի– ջին, մեծ և երկրաչափակա ն–թ ա– գավորական գիր Կ՜Կ ր կ ն ա– ք այլ–մարդաչափերը (համա– պատասխանաբար՝ 1,4 մ, 1,54–1,59 մ, 1,85 ւ/ե 2,11-2,16 մ), ձողը (3,09 մ), խրասխ–պլեթրոնը (30,9 մ), ասպարեզը կամ ըստ օդաչաՓության՝ վտավան–աս– պարեզը (213 մ), ասպարիզաց ասպարեզ, պարսից ասպարեզ կամ ասպարեզ նետաձիգ (227 մ), հ ռ ո մ․ մ ղ ո– ն ը (1480 է/), փիլետերյան կամ եգիպտա– կան մղոնը (1575–1590 մ), հրասախ, փարսախ կամ մեկ ժամվա հետիոտնի ճանապարհը (4770 մ), մեկ օրվա ճանա– պարհը (31,4–38,2 կմ)։ Երկարության վերոհիշյալ չափերի մե– ծությունները որոշելուց հետո կարելի է դրանք վերածել չափերի այլ տեսակների (քառակուսի, խորանարդ են)։ Ուշ միջնա– դարում և XIX դ․ ճանապարհի չափման հիմնական միավորը սովորաբար ընդուն– վել է մեկ ժամվա ճանապարհը, որը հայտ– նի է Փարսախ, ֆարսանգ, աղաճ, սահաթ անվանումներով։Մեկ ժամ– վա ճանապարհի չափանիշը և դրա համակարգի մեջ մտնող միավորները (նախատեսած մարդու, մաքսային գրաս– տի և կարավանի համար) եղել են հարա– բերական մեծություններ։ Մարդու մեկ ժամվա ճանապարհը եղել է միջին հաշվով 5 կմ, մաքսային կարճահասակ ձիունը՝ 5,3–6,4 կմ, երկարահասակ ձիունը՝ 7,5 ։ Մ և կ օրվա ճանապարհի մեծությունը հավասար է եղել միջին հաշ– վով 7–8 ժամվա ճանապարհի (35–40 կմ)։ XIX դ․ և XX դ․ սկզբին Հայաստանի և Անդրկովկասի բնակչության առտնին կեն– ցաղում, սանտրում կիրառվել է գազ կամ խանական արշին միավորի վրա հիմնված երկարության չափական համակարգը, որտեղ մեկ գազը կամ խա– նական արշինը = երկուկես գազ կամ խանական արշին = 4 չարեք =
16գրեխ կամ կ ր և զ =32 բ ա խ ր
= մոտ 102,4 սմ (Երեանի նահանգ), 102 սմ (Շամախիի նահանգ), 101,8 սմ (Դարբանդի նահանգ), 100,5 սմ (Թիֆլիսի նահանգ)։ XIX դ․ Զանգեզուրի և Նախիջեանի գա– վառներում, իսկ ավելի վաղ՝ ամբողջ Արե– վելյան Հայաստանում, գործել է երկարու– թյան չափերի մի համակարգ, որի հիմնա– կան միավորը՝ գազը, եղել է միջին հաշվով 94,4 սմ։ Շուշի քաղաքում խանական ար– շինը կամ գազը 72,13 սմ Էր, Օրդուբադի գավառում կիրառված գագ–կանգունի մե– ծությունը՝ 44,7 սմ, իսկ Նախիջեանինը՝ 112,7 սմ։ Արեմտյան Հայաստանում, ինչպես նաե Անդրկովկասի որոշ գավառներում ու քա– ղաքներում (Երեան, Ալեքսանդրապոլ, Ախալցխա, Քութայիս քաղաքներում, Ախալքալաքի, Օրզուգետի և Շարոպարո– նիկի գավառներում) օգտագործված հ ա– լաբի և է ն դ ա զ և անվանվող կան– գունները հավասար էին 8 ռ ու բ ․= 16 կ ի– ր ա հ (հալաբի =68,58 սմ, էնդագե = =65,25 սմ)։ XIX դ․ կեսից, տեղական եր– կարության չափերին զուգընթաց, կենցա– ղավարել է ռուսական արշինը (71,12 սմ)։ Մեծամոր հնավայրից գտնված ագատե գորտը, որի քաշը մեկ սիկղ է (8,6 գ), ցույց է տալիս, որ աշշուրա–բաբելական կշռային համակարգը Հայկական լեռնաշ– խարհում օգտագործվել է մ․ թ․ ա․ XVI դա– րից։ Ուրարտ․ թագավորության ժամանակա– շրջանում կիրառված համակարգում մեկ տաղանդը հավասար էր 60 մ ն ա ս ի (յուրաքանչյուրը 60 սիկղ =501 <jt)=3600 սիկղ (յուրաքանչյուրը 8,35 ց)=30 կգ։ Վերոհիշյալ համակարգը Հայաստանում շարունակաբար գործածվել է մինչե մ․ թ․ ա․ IV դ․ վերջը։ Աքեմենյան դրամա– կշռային համակարգի հիմնական միավոր– ներից Հայաստանում տարածված էին՝ սիկղը (8,4 գ), որն իբրե ոսկե դրամ, վե– րանվանվեց դ ա ր և հ ի կ, դարեհ ui- ll ա ն, հավանաբար նաև դահեկան (տասնոց)։ Արծաթ սիկղը 5,6 գ էր, իսկ մնասը պարունակում էր 60 սիկղ ոսկի և 90 սիկղ արծաթ (միջին հաշվով՝ 504 գ), իսկ տաղանդը հավասար է 60 մնաս (30,24 կգ)։ Մ․ թ․ ա․ IV–մ․ թ․ II դդ․ Հայաստանում կիրառվել է հուն, կամ ատտիկյան դրա– մակշռային համակարգը։ Ատտիկյան դրա– մակշռային համակարգում մեկ տաղանդը հավասար էր 60 մնասի (յուրաքանչյուրը 1000 դրաքմե =429 ց)=6000 դրաքմե (յուրաքանչյուրը 6 ո բ ղ ո ս =4,29 գ)= = 36000 ոբղոս (յուրաքանչյուրը 8 ք ա ղ– կ ո ս 0,715 ց)=288000 քաղկոս (յուրա– քանչյուրը 0,09 ց)=25,74 կգ։ Արտաշեսյան թագավորների դրամները հատվել են ատտիկյան դրամակշռային համակարգի միավորների հիման վրա։ II–IV դդ․ Հայաստանում տարածվել են հռոմ․, այնուհետե մինչե XII դ․ վերջը՝ բյուզանդ․ դրամակշռային համակարգի միավորները։ Ըստ Անանիա Շիրակացու, Մխիթար Դոշի և ուրիշ հեղինակների մոտ պահպանված տեղեկությունների, մեկ կենդինարը հավասար էր 100 լ ի տ– ր ի կամ լաղարիկոնի (յուրաքան– չյուրը 12 ունկի =320,4 ց)=1200 ու ն կ ի (յուրաքանչյուրը 6 դահեկան =26,7 գ)= =4800 սիկղ, մեզիարիս կամ Փ ո ր չ և (յուրաքանչյուրը ~ ունկի = =6,675 ց)=7200 դահեկան կամ մ թ խ ա լ (յուրաքանչյուրը 24 կերատ =4,45 գ)= =9600 սատեր կամ դրաքմե (յուրա–
