հաստատեցին Չ–ի արլ–ոււք Մուկդենում Խարբինում, Չանչունում, Դայրենում, Շանհայում և այլուր։ Չ–ի հվ–ում հաստատված հայերը գլխավորապես նորջուղայեցիներ էին, արլ–ում՝ ղարաբաղցիներ և զանգեզուրցիներ։ Չ–ի ամենահայաշատ քաղաքը Դարբինն էր։ Խարբինի համայնքն ուներ եկեղեցի, ներքին սահմանադրություն, որով առաջնորդվում էին Չ–ի հս–արլ․ շրջաններում բնակվող հայերը։ 1930-ին Խարբինում ստեղծվել է «Արծիվ» միությունը, Հայ երիտասարդական ակումբ, Հայ տիկնանց միությունը, որոնք կազմակերպել են երեկույթներ, հայերենի դասավանդում և ընթերցանություն են։ Խարբինի հայերը սերտ կապերի մեջ էին տեղի ռուսների հետ։ 1937-ին Շանհայում բնակվում էր 200 հայ (հետագայում նրանց թիվը հասավ 600-ի)։ Նրանք ունեին հավաքատեղի՝ «Հայոց տուն», առանձին դրամատուն, «Հայ երիտասարդաց միություն» և այլ միություններ։ Հայեր կային նաե Չանչունում, Ցինդաոյում, Տյանցզինում, Տենչենում, Դայրենում։
Չ–ի հայերի սոցիալական կազմը տարբեր էր։ Չ–ի հվ–ում բնակվող հայերը հիմնականում առևտրականներ էին, արլ–ում՝ մտավորականներ (բժիշկներ, ինժեներներ, փաստաբաններ են), արհեստավորներ։ Նշմարելի էր հայ վաճառականների դերը Չ–ի առետրում XVII –XVIII դդ․։ Նրանք ունեին անգլիացիներին հավասար իրավունքներ, իրենց նավերը, Կանտոնում հիմնել են գործարաններ։ Կանտոնաբնակ չինարենի ուսուցիչ Հովհաննես Ղազարյանը անգլերենից չինարեն է թարգմանել «Աստվածաշունչ»-ը (համարվում է չինարեն առաջին և լավագույն թարգմանությունը)։ Մեծ հեղինակություն են վայելել հայ բժիշկները։ Միառժամանակ Խարբինի առողջապահության գործը ղեկավարել է Ստեվւան Մուղդեսյանը։ Չ–ի հայերը չեն կորցրել կապը հայրենիքի հետ։ XVIII դ․ չինահայեր Մնացական Ղասապյանը, Հովհաննես Մաթևոսյանը և ուրիշներ մեծ գումարներեն կտակել Հայաստանին, Նոր Նախիջևանին։
Չ–ի հայ գաղութը զգալիորեն տուժել է ճապոն, զավթիչների հարձակումների ժամանակ։ Հայերը դիտվել են իբրև ճապոն, կայսրության թշնամիներ և մեկուսացվել։ 1950-ական թթ․ Չ–ի հայերի մեծ մասը գաղթել է Ավստրալիա, ԱՄՆ, Մալայա և Ֆիլիպիններ։ 1981-ի տվյալներով Չ–ում մնացել են աննշան թվով հայեր, որոնք չունեն ազգ․ կյանք։ Պ․ Մարտիրոսյան
Պատկերազարդումը տես 8-րդ հատորի 704–705-րդ էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակներ XVIII –XX։
Գրկ․ Маркс К․, Революция в Китае и в Европе, Маркс К․ и Энгельс Ф․, Соч․, 2 изд․, т․ 9; Новая китайская война, նույն տեղում, т․ 13; Նույնի, Китайские дела, նույն տեղում, т․ 15; Энгельс Ф․, Новая экспедиция англичан в Китай, նույն տեղում, т․ 12; Նույնի, Персия и Китай, նույն տեղում։ Լենին Վ․ Ի․, Չինական պատերազմը, Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 4։ Նույնի, Վերափոխված Չինաստանը, նույն տեղում, հ․ 22։ Физическая география Китая, М․, 1964; Физико-географическое районирование Китая, Сб․ ст․, [пер․ с кит․], в․ 1, М․, 1957; К о в д а В․ А․, Очерки природы и почв Китая, М․, 1959; Ли С ыгуан, Геология Китая, пер․ с англ․, М․, 1952; Основы тектоники Китая, пер․ с кит․, М․, 1962; Восточный Китай, М․, 1955; Северный Китай, пер․ с кит․, М․, 1958; Советско-китайские отношения 1917–1957- Сб․ документов, М․, 1959; Антимарксистская сущность взглядов и политики Мао Цзедуна․ Сб․ ст․, М․, 1969; Опасный курс․ По поводу событий в Китае, в․ 1–10, М., 1969–80; Критика теоретических основ маоизма (сб․ ст․), М․, 1973; История Китая с древнейших времен до наших дней, М․, 1974; Поспелов Б․ В․, Маоизм и мировое революционное движение, М․, 1979; Капица М․ С․, КНР։ три десятилетия– три политики, М․, 1979; Борисов О․ Б․, Колосков Б․ Т․, Советско-китайские отношения․ 1945–1980, М․, 1980; КНР; Краткий исторический очерк (1949–1979 гг․), М․, 1980; Китайская Народная Республика․ Экономика, государство и право, культура, М․, 1970; Вятский В․, Димин Ф․, Экономический авантюризм маоистов․ М․, 1970; Муромцева 3․ А․, Проблемы индустриализации Китайской Народной Республики, М․, 1971; Овдиенко И․ X․, Китай, М․, 1959; Ширяев С․ Л․, Железнодорожный транспорт Китайской Народной Республики, М․, 1969; Яременко Ю․, «Большой скачок» и народные коммуны в Китае, М․, 1968; Чжукзы цзичэн (Собр․ произв․ древних мыслителей), т․ 1–8, Пекин, 1957; Xоу Вай-лу (и д р․), Чжунго сысян тунщи (История китайских идеологий), т․ 1–5, Пекин, 1957–60; Китайская философия, пер․ с кит․ и текст М․ Л․ Титаренко, в кн․։ Антология мировой философии, т․ 1, М․, 1969; Древнекитайская философия․ Собр․ текстов, т․ 1, М․, 1972; Историко-библиографический обзор источников и литературы по новой истории Китая, ч․ 1–3, Л, 1965–72; Историческая наука в КНР, М․, 1971; Корбаш Э․, Экономические «теории» маоизма, М․, 1971; Васильев В․ П․, Очерк истории китайской литературы, СПБ, 1880; Федоренко Н․ Т․, Китайская литература, М․, 1956; Лисевич И․ С․, Древняя китайская поэзия и народная песня, М․, 1969; Позднеева Л․ Д․, Китайская литература, в кн․։ Литература Востока в средние века, ч․ 1, М․, 1970; Семанов В․ И․, Эволюция китайского романа, М․, 1970; Рифтин Б․ Л․, Историческая эпопея и фольклорная традиция в Китае, М․, 1970; Виноградова Н․ А․, Искусство Китая, в кн․։ Всеобщая история искусств, т․ 1, М․, 1956; т․ 2, кн․ 2, М․, 1961; т․ 6, кн․ 2, М․, 1965; Նույնի, Китайская пейзажная живопись, М․, 1972; Архитектура Китая, в кн․։ Всеобщая история архитектуры, т․ 1, М․, 1970; т․ 9, М․, 1971; Шнеерсон Г․ М․, Музыкальная культура Китая, М․, 1952; Валицкий В․, «Культурная революция» в музыке, «Советская музыка», 1970, № 8, с․ 129–38; Серова С․ А․, Пекинская музыкальная драма, М․, 1970; Նույնի, «Зеркало пресветленного духа» Хуал фаль-чо и эстетика китайского классического театра, М․, 1970; ГайдаИ․ В․, Китайский традиционный театр сицюй, М․, 1971; Чжоу И-бай, Чжунго сицзюйши чанбянь (Большая история китайского театра), Пекин, 1960; Ширай А․, Китайский цирк, «Советский цирк», 1958, Ко 10․
ՉԻՆԱՍՏԱՆԻ ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ (ՁԿԿ), ստեղծվել է 1921-ին՝ Կոմինտերնի աջակցությամբ Չինաստանում ազգային–հեղափոխական շարժման վերելքի և Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության ազդեցությամբ մարքս–լենինյան գաղափարների տարածման պայմաններում։ ՉԿԿ I համագումարը (1921) կուսակցության վերջնական նպատակը հռչակեց Չինաստանում սոցիալիզմի կառուցումը։ Կուսակցության II համագումարում (1922) ընդունվեցին ՉԿԿ կանոնադրություն և մանիֆեստ, որում կուսակցության առաջնահերթ խնդիրը համարվեց դեմոկրատական հեղափոխության իրականացումը։ Համագումարի որոշմամբ ՉԿԿ մտավ Կոմինտերնի մեջ։ 1925–27-ի ազգային հեղափոխության շրջանում ՉԿԿ համագործակցել է գոմինդանականների (տես Գոմինդան) հետ ընդդեմ իմպերիալիստական գաղութարարների և ներքին հետադիմության։ Չան Կայ Շիի հակահեղափոխական հեղաշրջումից հետո (1927) զանգվածային տեռորի պայմաններում ՉԿԿ ծանր կորուստներ կրեց, ՉԿԿ VI համագումարը (1928) կուսակցությանը կողմնորոշեց հեղափոխական աշխատանքի կենտրոնը տեղափոխել գյուղական շրջաններ, ծավալել պայքար ագրարային հեղափոխության համար, ստեղծել այնտեղ սովետական շրջաններ և կազմակերպել ՉԿԿ–ի զինված ուժեր։ Այդ տարիներին կոմկուսի ղեկավարությամբ կազմավորվեց Չինաստանի կարմիր բանակը, և նրանց զբաղեցրած տարածքում 1931-ին հռչակվեց Չին․ սովետական հանրապետություն։ 1934-ին Չինաստանի կարմիր բանակը, տեղի տալով Չան Կայ Շիի գերակշռող ուժերի առաջ, հեռացավ երկրի հւյ–արլ․ մասի սովետական շրջաններից և շարժվեց դեպի հս–արմ․։ ճապոն, զավթիչների դեմ մղվող ազգային–ազատագրական պատերազմի շրջանում (1937- 1945) ՉԿԿ, համագործակցելով գոմինդանականների հետ, ստեղծեց միասնական հակաճապոն․ ճակատ։ Սովետական բանակի կողմից ճապոն, կվանտունյան բանակի ջախջախումից և ճապոնիայի կապիտուլյացիայից հետո (1945) չին ժողովրդի հեղափոխական շարժման կենտրոնը տեղափոխվեց Չինաստանի հս-արլ․, որտեղ կենտրոնացվել էին ՉԿԿ–ի հիմնական ուժերը։ Սովետական հրամանատարությունը նրանց էր տրամադրել ճապոնացիներից վերցրած զենքը, ցույց էր տալիս նաև այլ օգնություն։ 1946-ին Չան Կայ Շիի կառավարությունը երկրում սանձազերծեց քաղաքացիական պատերազմ, որի ընթացքում ժողովրդաազատագրական բանակը, հենվելով Սովետական Միության գլխավորությամբ համաշխարհային դեմոկրատական ուժերի կողմից ցույց տրվող աջակցության վրա, ջախջախեց գոմինդանական զորքերը և հաղթական ավարտի հասցրեց ժող․ հեղափոխությունը։ 1949-ի հոկտեմբերի 1-ին հռչակվեց ՉԺՀ։ 1949–57-ին ՉԿԿ առաջնորդվում էր մարքս–լենինյան սկզբունքներով, սոցիալիստական վերափոխումներ էր իրագործում քաղաքում և գյուղում, հաջողությամբ ղեկավարեց ժող» տնտ․ զարգացման առաջին հնգամյա պլանի (1953–57) կենսագործման աշխատանքները։ Կուսակցության VIII համագումարը (1956) երկրի զարգացման գլխ․ ուղղությունը հա–
