Էջ:Հանրամատչելի բժշկական հանրագիտարան (Popular medical encyclopedia).djvu/337

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը հաստատված է

Ժառանգականություն): Բազմացումը նոր օրգանիզմների (անհատների) գոյության՝ օնտոգենեզի սկիզբն է, որն օրինաչափորեն ավարտվում է ծերացումով և մահով: Թեպետ առանձին անհատի Կ-ի տևողությունը սահմանափակ է, սակայն տվյալ կենսբ. տեսակի Կ. չի դադարում, այն շարունակվում է սերունդներում: Առանձին օրգանիզմի անհատ. զարգացումն անխզելիորեն կապված է Երկրի վրա կյանքի պատմ. զարգացման՝ ֆիլոգենեզի հետ:

Օրգանիզմների անհատ. և պատմ. զարգացումն ընթանում է շրջակա միջավայրի հետ մշտ. փոխազդեցության պայմաններում: Որոշ օրգանիզմներ հարմարվում են գոյության պայմաններին, իսկ չհարմարվածները վերանում են էվոլյուցիոն զարգացման ասպարեզից, քանի որ ոչնչանում կամ անընդունակ են դառնում բազմացման և սերնդի պահպանման համար: Այս օրինաչափությունը բնորոշ է Երկրի վրա գոյություն ունեցող ամբողջ կենդանականի համար (տես Էվոլյուցիոն ուսմունք):

Ժամանակակից գիտությունը լրիվ մերժում է Կ-ի առաջացման կրոն. պատկերացումները: 18-րդ դ. և 19-րդ դ. սկզբների գիտնականների պատկերացումները, թե հնարավոր է կենդանի էակների (միջատներ, որդեր, մանրէներ) ժամանակակից ձևերի ինքնաառաջացումը ցեխից, տիղմից, սննդանյութերի լուծույթներից, ունեն սոսկ պատմ. նշանակություն: Դիալեկտիկ. մատերիալիզմը մերժում է Կ-ի հարատևության իդեալիստ. ըմբռնումը: Չկան նաև համոզիչ ապացույցներ, որ Կ. Երկիր է բերվել տիեզերքից, չնայած միանգամայն հնարավոր է, որ Կ-ի ինչ-որ ձևեր գոյություն ունեն այլ մոլորակների վրա: Առավել հավանական է այն կարծիքը, որ Կ. խիստ երկրային երևույթ է, առաջացել է Երկրի վրա 1,5-2 մլրդ տարի առաջ և զարգացել է ընդհուպ մինչև մեզ հայտնի ձևերը՝ վիրուսներ, բույսեր, կենդանիներ և մարդ:

Լավ հայտնի են «անկենդան» բնության շատ բարդ՝ բարձրամոլեկուլային նյութերի կազմությունն ու հատկությունները: Միաժամանակ, կան Կ-ի ձևեր (օրինակ՝ վիրուսներ), որոնք ունեն շատ պարզ կազմություն: Ժամանակակից գիտության խնդիրն է գտնել կենդանի և անկենդան բնության այն սահմանագիծը, որը դեռևս հայտնի չէ, որոշել բնության էվոլյուցիայի, անկենդանից կենդանիի առաջացման ընդհանուր շղթայի պակասող օղակները: Որոնումները կատարվում են երկրակեղևում, որտեղ կարելի է գտնել Կ-ի առավել պարզագույն ձևերի հետքեր (դրոշմներ, քարացած մնացորդներ ևն): Փորձարար. եղանակով վերարտադրում են միլիարդավոր տարիներ առաջ Երկրի վրա եղած պայմանները, երբ անկենդան բնության բարդ պոլիմերային մոլեկուլների էվոլյուցիան կարողացավ որակ. թռիչք կատարել, և առաջացավ կենդանի բնություն:

Դեռևս պարզված չէ՝ արդի պայմաններում մեր մոլորակի վրա ոչ կենդանի օրգ. նյութերից կարո՞ղ է, արդյոք, առաջանալ Կ-ի որևէ պարզագույն ձև, և հնարավո՞ր է, արդյոք, դա հայտնաբերել: Եթե ընդունենք անգամ, որ պարզագույն կենդանի համակարգերի առաջացման համար Երկրի վրա կան համապատասխան պայմաններ, ապա դրանց գոյության հնարավորությունը և հայտնաբերումը գործնականում անհնար է: Որովհետև նոր առաջացած բարդ օրգ. միացությունները (կենդանիի հնարավոր նախորդները) կարող են անմիջապես կլանվել Կ-ի արդեն գոյություն ունեցող ձևերի կողմից և վերանալ:

Ներկայումս Կ-ի առաջացումը Երկրի վրա դիտվում է որպես մատերիայի զարգացման երկարատև գործընթաց, որի 1-ին փուլը ածխածին պարունակող պոլիմերային միացությունների քիմ. էվոլյուցիան է, իսկ 2-րդը՝ կենսբ. էվոլյուցիան (Կ-ի պարզագույն ձևերից մինչև ժամանակակից տեսակները):

Քիմ. էվոլյուցիայի փուլում էներգիայի հզոր աղբյուրների՝ արևի ճառագայթման (այդ թվում՝ անդրամանուշակագույն), էլեկտր. պարպումների, Երկրի ջերմային էներգիայի ևն առկայության դեպքերում առաջացել են բարդ նյութերի (ամինաթթուներ, ճարպաթթուներ, ազոտային հիմքեր ևն) մոլեկուլներ, որոնք առաջնահերթ նշանակություն ունեն կենդանի օրգանիզմների նյութափոխանակության ընթացքում: Այդ նույն պայմաններում նշված նյութերն առաջացրել են ավելի բարդ մոլեկուլներ (պոլիպեպտիդներ և պոլինուկլեոտիդներ), որոնք դարձել են սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների նախորդներ: Այդպիսի բարձրամոլեկուլային սպիտակուցանման նյութերը կարող էին օժտված լինել որոշակի կարգավորվածությամբ, միջավայրի հետ նյութափոխանակության ունակությամբ և, հնարավոր է, որոշ կատալիզային հատկություններով, այսինքն՝ նյութափոխանակության գործընթացներն արագացնելու և կարգավորելու ունակությամբ:

Անկենդանից կենդանիի անցման հաջորդ փուլը սպիտակուցանման նյութերի (մարմինների) միավորումն է ավելի բարդ կազմավորված համակարգերում, որոնք շրջակա միջավայրի հետ փոխանակության գործընթացում կարող էին իրենց մարմնի կառուցման և գոյության պահպանման համար օգտագործել դրսից ստացվող նյութեր ու էներգիա: Միջավայրի հետ փոխազդող համակարգերի գոյության պայմաններից մեկը նրանց մեկուսացումն է շրջակա միջավայրի նյութերից, առանձնացումն այլ մոլեկուլներից, այսինքն՝ անհատականացումը: Նման անհատականացված համակարգերն արդեն կարող էին ունենալ ժամանակակից կենդանի օրգանիզմներին բնորոշ մի շարք հատկություններ: Դրանք Կ-ի պարզագույն ձևերն էին (պրոբիոնտներ, նախաբջիջներ): Էվոլյուցիայի այս փուլի իրական լինելը հաստատվում է բարձրամոլեկոզային օրգ. նյութերով կատարվող գիտափորձերում: Այդ նյութերի մոլեկուլների միավորումն ագրեգատներում և միջավայրից մեկուսացված կաթիլների (կոացերվատներ) առաջացումը 1-ինը դիտել է (20-րդ դ. 20-ական թթ) ռուս ակադ. Ա. Օպարինը: Նշված կաթիլները կարող էին շրջակա միջավայրից նյութեր կլանել, դրանք յուրացնել, կատալիզային գործընթացների, ծավալի և կշռի մեծացման, բողբոջման, քայքայման ունակություններ դրսևորել: Առանձին կոացերվատային կաթիլները միմյանցից տարբերվում էին փոխանակության ակտիվության աստիճանով, աճի և կայունության ունակությամբ (այսինքն՝ Կ-ի տևողությամբ):

Հետագայում շատ երկրների գիտնականների կատարած բազմաթիվ հետազոտություններ հաստատեցին օրգ. նյութերի պոլիմերային մոլեկուլների միավորման սկզբունքային հնարավորությունը սպիտակուցանման մարմիններում, որոնք գոյություն ունեին որպես անհատականացված, բաց համակարգեր՝ պարզագույն ներքին կառուցվածքով, նյութափոխանակության, աճի, բաժանման ունակությամբ, գոյություն ունենալու տևական շրջանով:

Այդպիսի մարմինների (պրոբիոնտների) առաջացմամբ սկսվել է Երկրի վրա մատերիայի կենսբ. էվոլյուցիայի փուլը: Ըստ Օպարինի՝ այդ շրջանում իրականացվել է բնական ընտրությունը: Որոշ պրոբիոնտներ մյուսներից տարբերվել են արտաքին գործոնների ներգործության նկատմամբ կայունության աստիճանով, նյութափոխանակության ակտիվությամբ, աճի, բաժանման հնարավորությամբ: Պահպանվել և նոր պրոբիոնտների սկիզբ են տվել ավելի մեծ կայունությամբ, գոյության կոնկրետ պայմաններում մեծ կենսունակությամբ օժտվածները:

Ենթադրվում է, որ 1-ին պրոբիոնտները դեռ չունեին բազմանուկլեոտիդներ՝