մենք որոշ շանսեր ունէինք՝ թուրքերին խօսք հասկացնելու:
Պէտք է յիշել ու հաշւի առնել, որ 1920 թ. աշնանը մենք բոլորովին
quantity negligeable (արհամարհելի մեծութիւն) չէինք թուրքերի
աչքում: Նախորդ երկու տարիների զուլումը անցել էր արդէն կամ
անցնելու վրայ էր. ժողովուրդը մի քիչ կշտացել էր արդէն, մի քիչ
հանգստացել, կազդուրւել- ունէինք բանակ, որ լաւ զինւած էր անգլիական
զէնքերով ու մաքուր հագնւած անգլիական հագուստներով- ունէինք
բաւականաչափ ռազմապաշար- մեր ձեռին էր Ղարսի պէս կարեւոր բերդը
վերջապէս — եւ որ ամենից ցուցադրելին էր — հրպարակում կար Սեւրի
դաշնագիրը, որ այն ժամանակ վարկաբեկւած մի թղթի կտոր չէր, այլ
մի զօրեղ զէնք թուրքերի դէմ:
Մեր դրութիւնը այլեւս այն չէր, ինչ էր Բաթումում, 1918 թ.
Մայիսին: Մենք կարող էինք յուսալ, թէ մեր խօսքը հաշւի կառնւի,
մանաւանդ որ իրանք թուրքերը դեռեւս պարտւած ի վիճակի մէջ էին:
Այդ փորձը չարինք:
Ի՞նչ պիտի առաջարկէին մեզ թուրքերը, եթէ ընդունէինք
բանակցելու հրաւէրը:
Հաւանականօրէն պիտի սկսէին Բաթումից ու Բրեստ-Լիտօվսկից
եւ ապա աստիճանաբար զիջելով հասնէին մինչեւ 1914 թւականի
սահմանները. գուցէ մի քայլ ետ գնային, հրաժարւէին նաեւ Բայազիդից
ու Ալաշկերտից: Անհաւանական է, որ սրանից աւելի զիջող լինէին —
նոյն իսկ 1920 թ. Սեպտեմբերին: Փոխարէնը կպահանջէին, իհարկէ, որ
Հայաստանի կառավարութիւնը հրաժարւէր Սեւրի դաշնագրով
նախատեսնւած իրաւունքներից:
Ի՞նչպէս կընդունէր այդպիսի մի առաջարկ Հայաստանի կառավարութիւնը:
Կմերժէր, անկասկած: Չէր ընդունի, չէր յանդգնի ընդունելու եւ
կգերադասէր պատերազմը: Եւ այդպէս կանէր ոչ միայն դաշնակցական
Բիւրօ-կառավարութիւնը, այլեւ ամէն մի ուրիշ հայ կառավարութիւն:
Ընդգծում եմ այս հանգամանքը, որովհետեւ սրանով զգալիօրէն
սահմանափակւում է մեր կուսակցութեան յանցանքի չափը:
Կաոռվարութիւնը չէր յանդգնի ընդունելու, որովհետեւ բոլոր
քաղաքական կուսակցութիւններն ու խմբակցութիւնները, ազգային
բոլոր դիւանագետները, կոչւած ու անկոչ հայրենիք փրկողները — թէ՛
երկրի ներսը եւ թէ՛ մանաւանդ երկրից դուրս — բոլորը իբրեւ մի
մարդ կըմբոստանային, կքարկոծէին, միաբերան դաւաճան կյայտարարէին
այդպիսի մի կառավարութիւն. Սեւրի դաշնագիրը շլացրել է
բոլորիս աչքերը, կաշկանդել միտքը, մթնացրել իրականութեան
գիտակցութիւնը:
Այսօր մենք հասկանում ենք, թէ որքան շահած կլինէինք, եթէ
1920 թ. աշնանը՝ Սեւրի դաշնագրի գնով անմիջական համաձայնութեան
եկած լինէինք թուրքերի հետ: Բայց այն ժամանակ չէինք հասկանում:
