ներին, ռազմարադյունաբերության զաւգացման մեջ լուրջ ավանդ ունեցող անձանց։ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ (1ոտնէսէ քա արոշատշհշո Լաջշո), ցիտական հաստատություն, որի նպատակն և հետազոտել Հայկական հրացի պատմությունը, հայ մշակույթի ու եկեղեցու պատմությունը և նպաստել նրանց տարածմանը։ Հիմնսպրվել է 1977-ին. Սյունխենում (Գերմանիա)՝ գիտական ընկերակցության սկզբունքով։ Ինստիտուտի անդամները ծրագարմ ընդգրկված հարցերն ուսումնասիաղ տարբեր երկրների օիտնակշսններ են։ Հրատարակել է «Հայելի ցեղասպանությունը» փաստաթղթերի ժողովածուն (հրտ.՝ հհ. 1.2. 8. անգլերեն). Լ. Մկրտչյանի «Արցախ-Ղարաբաղ. անցյալը և ներկան» (1988) աշխատությունը են։ Ինստիտուտի նախաձեռնությամբ հրավիրվել են Հայկական հարցին նվիրված համաեվրոպական զխաժողովներ, որոնց հանձնարարությամբ ստեղծվել է Հայ ժողովրդի իրավունքների պաշտպանության կոմիտե։ Ինստիտուտի հիմնսպիր-տնօրենն և Էդ. Հովհաննիսյանը։ ՀԱՅԿԱՋՈՒՐ. գյուղ ԼՂՀ Մարտակերտ քաղարի համայնրի կազմում։ 1990-ին Հ-ում կազմավորվել է կամավորական ջոկատ (հրամանատար՝ ժ. Պողոսյան)։ Ջոկատն առանձին կամ Մարտակհռի պաշտպանական շդաէ1ի ստորաբաժանումների կազմում մասնակցել է շրջանի բնակավայրերի ինքնապաշտպանական մարտերին։
1992- ի հուլիսին հակառակորդը զոսվել է գյուղը, ուը և ժամանակավորապես գտնվում է նրա վերահսկողության տակ։
Հ-ից զոհվել է 10 ազատամարտիկ։
«ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲԱՆԱԿ» (ՀԱԲ), ռազմական միավորում։ Կազմավորվել է 1989-ին. Երևանում, լուծարվել է 1990-ին։ Ունեցել է շտաբ, ռազմական խորհուրդ. զինանշան։
1988- 90-ին մասնակցել է ՀՀ Արարատի (Երասխ), Իջևանի, Նոյեմբերյանի, Վարդենիսի, Գուիսի. Աիսիանի և այլ շրջանների ինքնապաշտպանական մարտերին։ Լուծարվելուց հետո ՀԱԲ-ի ազատամարտիկները ներգոսվվել են տարբեր կամավորական ջոկատների կազմելում և մասնակցել ԼՂՀ-ում ընթացող ռազմական գործողությունների։ Հրամանատար՝ Ռ. Վասիլյան, շտաբի պետ՝ Վ. Վարդանյան։ Միավորումից զոհվել է 15 ազատամարտիկ։
ՀԱՅՈՑ ԸՆԿԵՐԱՎԱՐԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ (ՀԸԱԿ), Արցա խում գործող քաղաքական ընդհատակյա կազմակերպություն։ Հիմնադրվել է 1988-ի փետրվարի 23-ին՝ Հ. Խաչատրըսնի նախաձեռնությամբ։ Ունեցել է բյուրո, շրջանային կոմիտեներ, գսպափարական-քարոպական, մարտական, ֆինանսատնտեսական և հատուկ բաժիններ։ Բյուրոյի կազմում էին՝ Հ. Խաչատրյան (նախագահ). Լ. Ավանեսյան (քարտոպար), Ա. Կարապետյան, Գ. Ներսիսյան, Ա. Արագսյան (բաժինների պատասխանատուներ), Ա. Ավետիսյան, Վ. Արզումանյան (անդամներ)։ 1988-ի աշնանը ՀԸԱԿ-ի բյուրոն հաստատել է կազմակերպության ծրագիրը և կանոնազխ0։ Ծրագրի առանցքը կազմել է Հայ դատը։ Առանձին բաժիններ զբաղվել են պաշտոնաթերթի («Վերածնունդ», խմբագխ՝ ՀԽաչատրյան) հրատարակմամբ, թռուցիկների տպագրության և տարածման, քարոզչության, ջոկատների կազմավորման. նրանց միջև կապի հաստատման. զենրի ու զինամթերրի հայթայթման ու բաշխման, տնտեսական հիմրի ստեղծման, դարմական միջոցների հայթայթման աշխատանքներով։ Հատուկ բաժինն ունեցել է հետախուզության և հակահետախուզության ենթաբաժիններ. զբաղվել է անդամության թեկնածուների ընտրության և այլ հարցերով։ ՀԸԱԿ-ի բյուրոն հարկ եղած դեպքում մասնակցել է տեղերում խմբեփ, մարտական ջոկատների կազմակերպմանը։
ՀԸԱԿ թեև գերադասել է հիմնահարցի լուծման քաղաքական (խաղաղ) տարբերակը, սակայն Սումգայիթի ցեղասպանությունից հետո արցախահայությանը կոչ է արել համախմբվել, զինվել ու նախարդատրաստվել ինքնապաշտպանության։
1989- ի ապրիլի 19-ին ՀԸԱԿ բյուրոյի անդամները անդամակցել են ՀՀՂ-ին (վերջինիս առաջարկով). որով փաստորեն ՀԸԱԿ լուծարվել Է։
Մ. ՀսՄաթյունյան
ՀԱՅՈՑ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ՇԱՐԺՈՒՄ (ՀՀՇ), կուսակցություն։ Ստեղծվել է «Ղաոաբաղ» կոմիտեի նախաձեռնությամբ, որպես Ղարաբաղյան շարժման կազմակերպական կառույց։ 1-ին ծրազխը հրապարակվել է 1988-ի օգոստոսի 19ին՝ Ղարաբաղ կոմիտեի հանրահավաքում (Երևանի Ազատության հրապարակ)։ 1988-90ին եղել է ամենազանգվածային և հեդինակավոր անկախական, ժողովրդավարական կազմակերպությունը ԽՄՀՄ-ում։ Առաջինն է կոմունիստական իշխանության կողմից ճանաչվել (ՀԽՍՀ ԳԽ25.6.1989-ի որոշմամբ) ևզոսնցվել (ՀԽՍՀ ԳԽ 1.11.1989-ի որոշմամբ)։
