ու Թալինի, Հաղբատի, Աղթամարի գեղազմայլ վանքերը։
Սուրէնեանը հետիոտն եղած է յիշեալ կոթողներուն մեծամասնութեան շուրջն ու մէջը, ուսումնասիրողի աչքով խորազննին դիտելով բոլորը։ Ուրեմն.
— «Պարատոքսի նման էր, արդարեւ, ընդհանուր հիասթափութիւնս որքան մեծ էր, այնքան իմ աչքին մեծացաւ խորհուրդը մեր ճարտարապետութեան, որն իրական իր կերպարով գեղագիտօրէն շատ աւելի բարձր էր քան հեռուից տեսել էի ռոմանտիկ հայրենասիրութեան մտապատկերներով»։ Այս մէկը հայրենադարձի առաջին մտորում։
Մեր ճարտարապետութեան կոթողներուն դիմաց Սուրէնեանի մտորում ապրումները.
— «Ուխատւորի երկիւղածութիւնը վեհանում էր պատկառանքով ու ջերմանում հարազատութեան զգացումով ամէն անգամ, երբ մօտենում էի վանքի, տաճարի կամ թեկուզ մեն մենակ մի մատուռի, լինէր գիւղի մէջ, լինէր ամայի ժայռոտ բարձունքին վրայ»։
Ընթերցողը կ'ապրի հեղինակին ողջ զգացողութիւնը։ Կը խօսի օրինակով։
— «Գառնիի հեթանոսական տաճարը միակը իր տեսակի մէջ որ կառուցուած եւ ուրոյն մոտիվներով սրաբատաշ որձաքարից է, ուստի դրա ստեղծումը անկարելի է պատկերացնել առանց բնիկ հայ վարպետների ոչ միայն կատարողական այլեւ ստեղծագործական ձեռակերտման»։
Ահա կարծիք մը եւս․
— «Հայկական բազիլիկ տաճարները ինքնատիպ են հռովմէական այդ յօրինուացքի հետ համեմատած, եւ դա պարզ աչքով իսկ երեւում է առաջին հայեացքից»։
Հեղինակը նախաօրինակներ եւս կուտայ.
