Շօպենհաուէրի փիլիսոփայութիւնը, որ ցոյց էր տալիս մարդը, որպէս ողորմելի էակ, մի վարդապետութիւն, որ արմատացնում էր սրտերի մէջ, յուսահատութիւն...։ Համապատասխան քաղաքական կեանքին և զուգընթաց նորա այլ և այլ շրջանների հետ, Գերմանիայի գրականութիւնը այլ կերպարանք է ստանում Կանտի ստեղծվածներում։ Նորա գվածները շնչում են յոյսով, բարձր, ուրախ իդէալականութեամբ... այդ ժամանակից է սկսվում Գերմանիայի քաղաքական վերածնութիւնը, և գերմանացին սկսում է ինքն իր ոյժերին հաւատ ընծայել...
Գերմանիայի արդեան մտաւոր կեանքի և հասարակական կարծիքի մէջ նշմարվում է մի շատ նշանաւոր փոփոխութիւն։
1866 թուի և մանաւանդ 1870 թուի անցքերից յետոյ, գերմանական ազգի մէջ այդ հաւատը դէպի իր սեփական ոյժերը, այդ ինքնահաւան յոյսը գուցէ չափ ու սահման անցաւ։ Շատ ժամանակ չէ, որ Գերմանիայի և մանաւանդ Պրուսիայի օրադրութիւնը արհամարհական ժպիտով նայում էր Ավստրիայի հիմնարկութիւնների վրա, թէև յարգանքով էր խօսում Ֆրանսիայի քաղաքական կազմակերպութեան վրա, համարելով Ֆրանսիայի հիմնարկութիւնները հետևանք նորա պատմական պայմանների, բայց անյարմար էր համարում նոյն հիմնարկութիւնների գործ դնելը գերմանական ժողովրդի մէջ։ Շատ ժամանակ չէ այն կուսակցութիւնը, (national—liberale) անվանված (ազգային ազատամիտ կուսակցութիւնը) որի պարագլուխը համարվում էր ինքն իշխան Բիսմարկը, հրապարակապէս իրան էր յատկացնում Գերմանիայի միութեան գործի փառքը...
Իսկ հիմի... հիմի նոյն Պրուսիայի ինքնահաւան օրադրութիւնը, նոյն հպարտ ազգային-աազատամիտ կուսակցութիւնը բաւականացուցիչ խօսքեր չեն գտնում, որ կատարելապէս արտայայտեն իրանց դժգոհութիւնը, որ ցոյց տան իրանց բոլոր անբաւականութիւնը և արհամարհանքը դէպի Գերմանիայի թերի հիմնարկութիւնները...։ Երեկվայ ինքնաբաւականութիւնը փոխվեցաւ յանկարծ դէպի անասելի դժգոհութիւն Գերմանիայի ամբողջ հասարակական կազմակերպութեան վերաբերութեամբ։
Բիսմարկը արձակվեցաւ պաշտօնից և նրա տեղը մինիստրութեան նախագահ նշանակվեցաւ գեներալ Ֆօն-Րօօն։
Ասում են որ Բիսմարկի պաշտօնից հեռանալը Կայսրի հետ անձնական յարաբերութիւնների հետևանքն էր։ Կայսրի երրորդ եղբայրը վախճանվել է։ Ինչպէս յայտնի է պրինց Ֆրիդրիխ Վիլհէլմը իշխան Բիսմարկի անհաշտ թշնամի էր։ Հաւանական է, որ այդ մահը դառնութեամբ լցեց Կայսրի սիրտը և պատճառ եղաւ նրա և մինիստրութեան նախագահի մէջ սառն յարաբերութիւնների։ Ինչպէս ամեն ծերերը նա սիրում է խօսել, բայց չէ սիրում լսել իր մօտիկ վախճանի վրա ակնարկութիւն անգամ։ Դրուստ, ինչպէս կուրծքով հիւանդը, ասում է „Neue Freie Presse“, որ այն նպատակով կրկնում է թէ շուտով պիտի մեռնի, որ սպասում է թէ իր վրա կը ծիծաղեն և կը հաւատացնեն որ նա բոլորովին առողջ է և դեռ երկար ապրելու է,— այնպէս և ծերերը, մանաւանդ երկրի կառաւարիչները, որք սիրում են երբ նրանց ասում ես թէ նրանք յաւիտենական են,— անչափ նեղանում են ոչ թէ միայն երբ ակնարկութիւն են անում նրանց մահի վերա, բայց մինչև անգամ երբ մի որ և երևոյթ նրանց անակնկալ կերպով յիշեցնում է նրանց վախճանը...։
Կայսր Վիլհէլմի վրա սորա նման հոգեբանական ծանր տպաւորութիւն արած կը լինի իր եղբօր մահվան անցքը։
Եւ ահա ազգային-ազատամիտ կուսակցութիւնը, որ Գերմանիայի միութենից և յաղթութիւններից յետոյ Բիսմարկին մինչև երկինքն էր բարձրացնում, ու ինքն իրան ամենակարող և Գերմանիայի ստեղծող ոյժ էր համարում,— տեսնում է ինչպէս ընկնում է իր առաջնորդը, գուցէ անձնական յարաբերութեան պատճառով և իրան մխիթարելու համար նախագուշակում է այդ անկման պատճառով ամբողջ Գերմանիայի կորուստը։
Բայց և Բիսմարկին յատուկ չէր ծայրայեղ ազատամտութիւնը, և նա շատ լաւ գիտէր իր կամքը զօռով ընդունել տալ։ Բայց այնուամենայնիւ նա այնքան հասկացող էր, որ ճանաչում էր պետութեան թշնամիներին և բարեկամներին, հասկանում էր եզուիտների հետ անողորմ պատերազմի անհրաժեշտութիւնը, հասկանում էր և ուրիշ մի ժամանակակից պահանջմունք,— այն է կառավարութեանը ազատամիտ ընթացք տալու անհրաժեշտութիւնը։
Ճշմարիտ է Ֆօն-Րօօնը աւելի էլ համակրում է անսահման միապետական համոզմունքներին, աւելի էլ, ինչպէս զինուորական, հնազանդ կը լինի կառավարութեան առաջ և կամակոր ստորադրեալների հետ,— բայց նա դարձեալ օրինաւոր կրթված, լուսաւորված մարդ է, և կարող է շատ շատ մասնաւոր դէպքում բռնութիւն գործելու, բայց երբէք ընդունակ չէ կոյր և յիմար յետադիմութեան...։ Պրուսիայի և Գերմանիայի համար առաջադիմութիւնը դարձել է՝ ստիպօղական անհրաժեշտութիւն։ Գուցէ Ֆօն-Րօօնը այնքան յօժարութեամբ չի ենթարկվի առաջադիմութեան ընթացքին, որքան Բիսմարկը, բայց այնու ամենայնիւ ստիպված կը լինի նրան ենթարկվելու։
ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆ
Հետազօտելով Պարսկաստանի խիստ մօտաւոր անցեալը, մենք նշմարում ենք մի տխուր երևոյթ.— ժողովուրդը ստրկացած աւատական իշխանների հարստահարութեանց ներքոյ, գաւառական դատաւորների մենավաճառութիւն, այս կամ այն նահանգը կաշառքով վարձել կառավարութիւնից, և ծծել բնակչաց արդիւնաբերութեան բոլոր ոյժը։ Հալածմունք իսլամին չը պատկանող ազգերի։ Բարձրագոյն Դրան վէզիրների, անընդհատ միմեանց հետ ինտրիգայներ և դարանագործութիւնք միմեանց ձեռքից զանազան օգուտներ խլելու։ Եւ Շահի անձնավորութիւնը, այդ բոլոր անկարգութեանց մէջ երևում է որպէս խաղալիկ, հրապուրուած շողոքորթող և խաբեբայ դրանիկներից։
Մի այդպիսի հոգևարք դրութիւնը Պարսկաստանի անշուշտ կը տանէր նորան դէպի կործանումն, եթէ Պարսկաստանի գահի վերայ չերևար նորին Մեծ. Նէսրէդդին-Շահը։ Նա առաջին եղաւ, որ մօլլաների մոլեռանդութեան ընդդէմ, սկսաւ պաշտպանել քրիստոնեայների, հրէաների և մահմէտականութեան չը պատկանող այլադաւանների իրաւունքը կարգելով նոցա պահպանութեան համար առանձին պաշտօնակալներ, որք կոչվում էին սարփարաստներ։ Նա առաջին եղաւ, որ իւր դեսպանների և հիւպատոսների միջնորդութեամբ, սկսաւ մօտ յարաբերութիւններ ունենալ եւրօպական պետութիւնների հետ, և այդպիսեաւ տուեց նա արտասահմանեան վաճառականութեանը ընդարձակ շրջան, մտցրուց իւր տերութեան մէջ մի քանի եւրօպական հիմնարկութիւններ, որպիսի են ուսումնարաններ Թէհրանում և Թաբրիզում, հեռագրութիւն, կաւագործութեան գործարան Թէհրանում, երկաթուղի և նոտարիուսական կարգ (սափթ դիվանխանայ) գլխաւոր քաղաքներում։ Վերջապէս նա առաջինը եղաւ, որ մի խումբ պատանիներ Ֆրանսիայ յուղարկեց ուսանելու և եւրօպական գիտութիւնները և արհեստը իւր աշխարհը բերելու։ Նորին Մեծութեան Շահի մի այդպիսի ձգտօղութիւնները դէպի քաղաքակրթութիւնը և վերանորոգութիւնը իւր տէրութեան, թէև շատ անգամ հանդիպում էին զանազան արգելքների և ընդդիմադրութեան մօլլաների և նոցանից գրգռուած խաւարասէր ամբօխի կողմից, բայց վերջինները մեծ մասամբ կորուսին իւրեանց ուժը, երբ անցեալ տարում առաջին վէզիրի տեղը բռնեց Սադրէզամը և հայազգի Միրզայ-Մելքօմ-խանը բարեկարգիչ տէրութեան կարգուեցաւ։
Վերոյիշեալ 2 հանճարների առաջին ջանքն եղաւ, որքան կարելի էր և ժողովուրդի դրութեանը տանելի, մտցնել տէրութեան մէջ մի քանի նոր սահմանադրութիւններ և մաքրել բարձր Դուռը հին վէզիրներից։ Դոցա օրով շատ գաւառներից վերացաւ թուվուլաթը, այն ժողովրդին մաշող և նորա արիւնը ծծող սիստեման, որով մի պաշտօնակալ իւր ռօճիկի տեղ ստանում էր մի գիւղի կամ մի ամբողջ մահալի հասոյթը, անխնայաբար կողոպտելով բնակիչներին։ Դոցա օրով կնքուեցաւ Հնդկա-Պարսկական երկաթուղու պայմանը անգղիացւոց հետ։ Դոցա օրով իւր հարեմի պատերի մէջ փակուած Պարսից Արքան, շառիաթի կանոններին հակառակ,[1] համոզուեցաւ ոտքը դուրս դնել իւր երկրի սահմանից օտար հողի վերայ և եւրօպական լուսաւոր աշխարհին այցելութիւն գործել։
Թէհրանի „Իրան“ լրագիրը իւր 51 համարի մէջ տուեց մեզ մի քանի այլ ուրախացուցիչ տեղեկութիւններ, այն է, որ վսեմափառ Սատրէզամը, հիմնելով Թէհրանում կառավարութեան խելացի և մտածող պաշտօնակալներից մի կենդրօնական խորհրդարան (կաբինետ) տէրութեան գլխաւոր գործերի մասին խորհելու, և նոցա գործունէութեան ծրագիրը Ն. Մեծ Շահին ներկայացրաւ։ Նորին Մեծ հաճութեամբ ընդունելով ծրագիրը և նորան իւր արքայական կնքով վավերացնելէն յետոյ, գրում է այդ տողերը Սէտրէզամին „Սէդրէզամ! նախարարաց խորհրդարանի ծրագիրն, որ հաղորդեցիք ինձ, շատ հաւանեցայ, և Աստուծով շուտով ’ի գործ դնելու կը ջանաք այն, զի որքան յետաձգուի, այնքան վնասաբեր կը լինի տէրութեանը։“ 20 շաբանի 1289 հիճբէթի։
Բացի սորանից Շահը բարեհաճել էր գրել հետևեալ հրովարտակը. „Արդէն սադրազէմութեան վերաբերեալ կանոնադրութիւնքը մենք հրամայեցինք ’ի գործ դնել, վասն զի մեր յաւիտենական տէրութիւնը մի որոշ պաշտօնական կառավարութեան ձևի հարկաւորութիւնը ունէ, մի այնպիսի ձևի, որ պետական տէրութեանց (եւրօպական) համապատասխան է, մանաւանդ այս ժամանակ, որ մեր թագավորութեան պաշտօնայքը պատրաստվում են ուղևորուել դէպի Եւրօպայ“։
Նորին Մեծ Շահի Վիեննայի աշխարհահանդէսին այցելութիւն գործելը առիթ տուեց իւր վուզարաթի (մինիստրութեան) մէջ նոր փոփոխութիւնների։ Այսինքն իւր տէրութեան կառավարութեան գործերը ինն վէզիրների մէջ բաժանել.— 1. ներքին գործոց վէզիր. 2. արտաքին գործոց. 3. զինուորական վէզիր. 4. ելևմտական. 5. արդարութեան. 6. լուսաւորութեան. 7. շահուց (ֆէվաիդ). 8. վաճառականութեան և երկրագործութեան. 9. արքունի նախարար։
Վերոյիշեալ ինն վէզիրների գլխաւորութիւնը յանձնվում է Սէդէրէթին, որի ներկայացուցիչն է Սէդրէզամը։
Է՜Դ ԷԼ ՔԵԶ ԿՐԻՏԻԿԱՅ
Արարատ ամսագրի անցեալ տարուայ ժա. և ժբ. երրորդ համարներում կարդացի „թէ ո՞ւր են Աւարայր և Տղմուտ“ վերնագրով պ. Գալուստ Շէրմազանեանի մի երկար և ձիգ քննադատութիւնը պարոն Րաֆֆիի Պարսկաստանի ուղեւորութեան երկրորդ նամակումը յայտնած մի կարծիքի դէմ, որով պարոն ճանապարհորդը յիշում է մի քանի ժողովրդական աւանդութիւններ Վարդանի, նորա պատերազմի և Աւարայրի դաշտի մասին։
Պարոն կրիտիկոսը,— իւր միտքը հաստատելու համար, անխտիր կերպով իւր քննադատութեան մէջն է կոխում բոլոր ուսած և սերտած խօսքերը Խորենացիէն, Ղազար Փարպեցուց, Ինճիճեանից, Եղիշէից, Այսմաւուրքից, Չամչեանից և այլ պատմագրութիւններից։
Յիշեալ պատմագրութիւններից բերած վկայութիւնները այնքան խառնիխուռն և միմեանց հակասական են, որքան չէ վերաբերում և ոչինչ կապ չունի նորա քննադատութեան հետ պարոն՝ կրիտիկոսի կեանքի ամբողջ պատմութիւնը, այսինքն 1865 թուի Թիֆլիսի անկարգութիւնը, Մաքուայ Ալիխանի որդւոյ հարսանիքը, իւր որսորդութիւնը խանի որդւոյ հետ, Ջաւօի և Գասպարի վիրաւորուիլը, պար եկող Մութրուֆի սպանուիլը, Սէմէօն վարդապետի հէքիաթները, Ռուսաց և Պարսից պատերազմ... և այլն և այլն... պարոնը դեռ ևս շատ բաներ է ունեցել գրելու, ափսո՜ս որ շատն մոռացած է եղել...
Իսկ մեք կը բաւականամք այնքանով միայն, որքան պարոն կրիտիկոսը կարողացել է գրել, թէև նորա գրուածքի խաօսի մէջ ոչ միայն շփոթուիլ կարող է ամէն մի ընթերցողը, առանց մի որոշակի գաղափարի ամբողջութիւն դուրս բերելու նորա խօսքերէն, այլ շփոթվում է ինքը գրողը, երբ նկատում ենք, որ նա շատ տեղերում ինքն հակառակում է իւրեան, որը կաշխատենք ցուցանել մեր ընթերցողներին։
Միայն պէտք է խոստովանած, թէ մենք շատ հեռու ենք այն նպատակից, որ աշխատենք ապացուցանել, թէ որքան ուղիղ, կամ սխալ է պարոն Րաֆֆին իւր կարծիքի մէջ, Աւարայրի դաշտի Խօյ քաղաքի, այսինքն Դուղլաղի մօտ լինելոյ մասին։ Որովհետև ինքը ճանապարհորդը վճռականապէս չէ հիմնվում իւր կարծիքի վերայ, այլ նա յայտնում է մի քանի կենդանի աւանդութիւններ, ասելով „Ես նայեցայ, խիստ հաւանական է մտածել, թէ Վարդանանց պատերազմը, կամ սրբոյն Վարդանայ նահատակուիլը եղել է վերոյիշեալ մատուռի մօտակայքում, այսինքն Ղօթուր գետի ափերու մօտ, որ կարծվում է պատմական Տղմուտը։ Թէպէտ Հայերի շատերի կարծիքն այդ է, պատերազմի Մագուայ դաշտերում լինելը, բայց այդ կարծիքը տարակուսական է։ Որովհետև այնտեղ ոչ մի ընդարձակ դաշտ չէ յիշեցնում մեզ Աւարայրին, և ոչ մի գետ Տղմուտը։ Բայց առաւել հաւանական է, թէ գլխաւոր պատերազմը եղել է Դուղլաղի հարաւային կողմում, այն նուերական աղբիւրների, և այն ըստ աւանդութեան նետերով ծածկոտեալ քարաժայռի մօտակայքում, ուր փոքր ինչ Ղօթուր գետը, իւր պղտոր ջրով, լիլային և ցեխոտ յատակով, ձեւացնում է մի հեղեղատ, որին այլ անուն անհարմար էր տալ, քան անունս Տղմուտ։ Եւ ընդարձակ դաշտը, այնպէս ցամաք և անապատ, յիշեցնում է ողբալի Աւարայրը...։
Պարոն Շէրմազանեանը, վերոյիշեալ խօսքերի ճշմարտութիւնը հերքելու համար, թափ տալով ամբողջ Հայ պատմագրութիւնը, դուրս է բերում զանազան վկայութիւններ, իբր թէ իւր միտքը հաստատելու Աւարայրի դաշտի պարոն Րաֆֆիի ցոյց տուած տեղում չը լինելու մասին, չը նայելով որ նոյն իսկ վկայութիւններով նա հաստատում է պարոն Րաֆֆիի կարծիքը։
Պ. Շէրմազանեանը, հիմնուելով Ղազար Փարպեցու (երես 8) և Չամչեանի (հատ. բ. երես 67) խօսքերի վերա, ասում է. „մեր պատմիչներն յայտնի ասում են թէ Պէնտէկօստէի մեծ տօնի ուրբաթ օրը Արտաշատ քաղաքէն այսինքն խորվիրաբէն սուրբ Վարդանը վեր առաւ Հայերի գունդն և հասավ Արտազ գաւառի Աւարայր գիւղը կամ դաշտը, և շաբաթ օրը պատերազմը արին, այսինքն մին օրվան ճանապարհ“։
Ընդունելով առ ժամանակ յիշեալ խօսքերը իբրև ճշմարտութիւն, մեք հասանում ենք մի այդպիսի եզրակացութեան, թէ պ. կրետիկոսը Հայոց բանակի արշաւանքի երկու ծայրերը դնում է Արտաշատէն կամ Խորվիրաբէն սկսեալ մի օրուայ ճանապարհի հեռաւորութեամբ մինչև Արտազ գաւառի Աւարայր գիւղը, որ համարում է վերջին կէտը, ուր վերջացած է պատերազմը։
- ↑ Շառիաթի օրէնքով իսլամի թագաւորին արգելուած է ոտք կոխել օտար հողի վերայ, որ չէր պատկանում նորան։
