տոտիկներից կամ գլխից պատրաստված Դ-ի մեջ ավելացնում են 5-7 գ դոնդողանյութ:
ԴՈՆԴՈՂԱՆՅՈՒԹ. ոսկրի, մաշկի կտորտանքի, կրճիկի եփուկից պատրաստվող սպիտակուցային նյութերի խառնուրդ։ Դ. լավ է լուծվում գոլ ջրում, սառչելիս թանձրանում և դառնում է դոնդողանման զանգված։ Օգտագործվում է դոնդողակ և դոնդող պատրաստելիս։
ԴՈՇԱԲ, ռուպ, եփելով թանձրացրած քաղցու։
Դ. խաղողի. քաղցր խաղողը (նախընտրելի է խարջի) տրորել, հյութը քամել։ Շիկահողը մաղել, խառնելով բովել տապակի մեջ, տաք-տաք ավելացնել քամած հյութին, լավ խառնել, թողնել 16-20 ժամ, 4 ժամը մեկ խառնել, վերջին 8 ժամը թողնել, որ հյութը պարզի, ապա քափը քաշել, պարզված հյութը զգուշորեն լցնել արծնապատ ամանի մեջ և դնել կրակին։ Նստվածքը լցնել քաթանե տոպրակի մեջ, քամված հյութը հետո ավելացնել եփվող հյութին։ Դ. եփել մինչև թանձրանալը։ Երկարատև պահելու համար Դ. պետք է եփել այնքան, որ մնա սկզբնական հյութի ծավալի 1/4-ը։ Շարոցի համար նախատեսված Դ. ավելի քիչ պետք է եփել (այնքան, որ հյութի ծավալը պակասի 2 անգամ)։
20 լ խաղողի հյութին՝ 1-1,5 կգ շիկահող։
Թթի Դ. եփում են սպիտակ թթի նախավերջին կամ վերջին բերքից։ Թութն ընտրել (խակ և վնասված պտուղները հեռացնել), լցնել արծնապատ ամանի մեջ, 8-10 րոպե եփել թեժ կրակի վրա, մաղով անցկացնել։ Թթի քամած հյութը եփել մինչև թանձրանալը։ Դ-ի պատրաստ լինելը ստուգում են սառը ջրով բաժակի մեջ գդալով Դ. կաթեցնելով. եթե կաթիլն առանց լուծվելու նստում է հատակին, Դ. պատրաստ է։
Դ. պահում են ապակե շշերի մեջ։ Օգտագործում են որպես բուժամիջոց (մրսածության, հազի դեմ), ինչպես նաև սննդի մեջ։
ԵԳԻՊՏԱՑՈՐԵՆ, սիմինդր։ Ե-ի հասած հատիկները շատ սննդարար են. պարունակում են ածխաջրեր, սպիտակուցներ, ճարպեր, կալիումի, ֆոսֆորի, մագնեզիումի, կալցիումի հանքային աղեր, վիտամիններ։
Ե-ի հատիկներից պատրաստում են ալյուր և ձավարի տարբեր տեսակներ, վերջիններից՝ Ե-ի փաթիլներ, փքուն հատիկներ, ձողիկներ։
Ե-ի փաթիլները, փքուն հատիկները և ձողիկները լրացուցիչ խոհարարական մշակում չպահանջող, լավ յուրացվող սննդարար մթերք են. շատ օգտակար են երեխաներին (տաք կաթով եփած շիլա)։ Գիրության հակված մարդկանց և շաքարախտով հիվանդներին խորհուրդ չի տրվում օգտագործել շաքարով մշակած Ե-ի փաթիլներ ու քաղցր ձողիկներ։
Ե-ի փաթիլները, ձողիկները և փքուն հատիկներն անհրաժեշտ է պահել չոր տեղում։ Փափկած փաթիլները կարելի է չորացնել ջեռոցում։
Ե-ի փաթիլներով քաղցրաբլիթներ. 2 ձվի սպիտակուցը հարել մինչև պինդ փրփուրի գոյանալը, հարելով քիչ-քիչ ավելացնել վանիլինի հետ խառնած 3/4 բաժակ շաքարավազ, ապա 2 բաժակ Ե-ի փաթիլներ, 1/2 բաժակ լվացած չորացրած չամիչ։ Ստացված զանգվածը գդալով դնել յուղած սաճի վրա և թխել 30-40 րոպե ոչ շատ տաք ջեռոցում (մինչև թեթև կարմրելը)։ Պատրաստ լինելուն պես քաղցրաբլիթները վերցնել թիակով և դնել ափսեի մեջ։
Ռումինիայում, Մոլդովայում և Կովկասում (հատկապես Վրաստանում) Ե-ի ալյուրից կամ մանրաձավարից պատրաստում են, այսպես կոչված, մամալիգա, որի համար ալյուրը կամ ձավարը եփում են ջրով և ստացված թանձր շիլան մատուցում կաթով։ Երբեմն շիլան տարածում են 5-6 սմ հաստության շերտով, հովացնում, պնդանալուց հետո բաժանում են կտորների և օգտագործում հացի փոխարեն։
Ե-ի ձավարով շիլա. ձավարը լցնել եռացող ջրի կամ կաթի մեջ և անընդհատ խառնելով եփել մարմանդ կրակի վրա 20-25 րոպե։ Մատուցել կարագով։
1 բաժակ ձավարին՝ 2 բաժակ ջուր կամ կաթ, 1/2 թեյի գդալ աղ. կարագը և շաքարավազը՝ ըստ ճաշակի։
Տնային խոհանոցում օգտագործում են շաքարային Ե., որի բերքը հավաքում են կաթնային հասունացման շրջանում։ Շաքարային Ե-ի կողրերն օգտագործում են աղ արած ջրում եփած (1-1 1/2 ժամ)։ Մատուցում են կարագով տաք վիճակում։
Թարմ սառեցրած շաքարային Ե. (կողրերը կամ հատիկները), ինչպես և թարմ Ե., օգտագործում են եփած (առանց նախնական հալեցման)։
Պահածոյած Ե. կարագով. Ե-ի պահածոյած հատիկները և լցվածքը շուռ տալ տապակի կամ կաթսայի մեջ, եռման հասցնել, շուռ տալ փլավքամիչի մեջ և կարագ ավելացնել։
1 բանկա պահածոյին՝ 2 ճաշի գդալ կարագ։
Շաքարային Ե-ի ապուրախյուս. 1 բանկայի (350 գ) պարունակությունը շուռ տալ փլավքամիչի մեջ։ Ե-ի հատիկներն անցկացնել մսաղացով, լցնել կաթսայի մեջ, ավելացնել 3 բաժակ ջուր։ Կաթսան դնել կրակի վրա և խյուսը եռման հասցնել։ 2 ճաշի գդալ ցորենի ալյուրն առանձին բովել 2 ճաշի գդալ կարագով, ավելացնել 2-3 բաժակ տաք կաթ, հասցնել եռման, խառնել Ե-ի խյուսի հետ և եփել 15-20 րոպե։ Խառնուրդն անցկացնել մաղով, տաքացնել, ավելացնել աղ և 2 ճաշի գդալ կարագ։ Ապուրը մատուցել բովահացով կամ Ե-ի փաթիլներով։
ԵԼԱԿ, աչքի է ընկնում ցրտադիմացկունությամբ։ Հայաստանում մշակում են գրեթե ամենուրեք։ Երբեմն սխալմամբ Ե. են անվանում այգու գետնաելակի խոշորապտուղ սորտերը։ Ե-ի հատապտուղներն ավելի փոքր են, քան այգու գետնաելակինը, ունեն պտղակոթին բնորոշ վզիկով ավելի երկարավուն կոնի ձև, ոչ միատարր բաց գունավորում, արևահայաց մասում՝ կարմրամորեգույն կամ մուգ մանուշակագույն, ստվերում՝ կանաչավուն։ Գերադասելի է աճեցնել Շպանկա և Միլանյան սորտերը։ Հայաստանում Ե. հասունանում է մայիս-հուլիս ամիսներին։
Հատապտուղները լավ պահպանելու համար հավաքում են բաժակաթերթիկներով և պտղակոթով, քանի որ դրանք շատ նուրբ են, երկար չեն պահվում և տեղափոխելիս փչանում են։ Խորհուրդ է տրվում Ե. օգտագործել հավաքման օրը. սառնարանում կարելի է պահել 2-3 օր։
Քիմիական բաղադրությամբ Ե. նման է գետնաելակին, բայց ավելի քաղցր է, բուրավետ և ավելի քիչ թթուներ է պարունակում։ Օգտագործում են թարմ, որպես աղանդեր (կաթի, սերուցքի հետ) և մուրաբայի համար։
Ելակի ըմպելիք։ 3/4 բաժակ կաթը, 1 ճաշի գդալ շաքարավազը և 1/4 բաժակ տրորած Ե. խառնել, ավելացնել մի քիչ աղ (դանակի ծայրով) և հարել մինչև համասեռ զանգված ստացվելը։ Անհրաժեշտ է մատուցել սառը վիճակում։
Ե-ի աճեցման մասին տես Այգի հոդվածում։
ԵՂԻՆՋ, եղինջազգիների ընտանիքի միամյա կամ բազմամյա խոտաբույսերի
