Ա․ Չ․ Ս․ Ա․ վ․ եղել է նաև գրչության կենտրոն։ Գրչագրեր են ժողովվել դեռևս XVII դարից։ Չակր Հասանի արշավանքի ժամանակ բոլոր գրչագրերը ոչնչացվել են։ Նոր հավաքածուն սկսել է գոյանալ XIX դ․ սկզբից։ Նվիրատվությունների և տեղում ընդօրինակված ձեռագրերի հիման վրա 1889-ին ստեղծվել է դպրեվանքի մատենադարանը։ 1904-ին Արմաշի դպրեվանքի մատենադարանի գրչագրերի թիվը հասել է 223-ի (գիտականորեն ցուցակագրել է Հ․ Թոփճյանը)։ Մինչև առաջին համաշխ․ պատերազմը դրանց թիվը կրկնապատկվել է։ Մեծ եղեռնի ժամանակ այդ ամենը ոչնչացվել է։ Ձեռագրերից հնագույնը 1351-ից էր, սակայն եղել են նաև ձեռագրեր, որոնց կողերին կարված էին մեսրոպյան երկաթագրով գրված պահպանակներ։ XIV դ․ կար 4, XV դ․՝ 7, XVI դ․՝ 8, XVII դ․՝ 30, XVIII դ․՝ 58, XIX դ․՝ 116 ձեռագիր։ Մեծ մասը գրվել է Արմաշում, ինչպես նաև Կ․ Պոլսում, Սեբաստիայում, Կեսարիայում, Ամասիայում, Եկեղյաց գավառում, Կարինում, Էջմիածնում, Հռոմում, Ղրիմում, Լեհաստանում, Երուսաղեմում և հայաբնակ այլ վայրերում։ Այդտեղ են պահվել Թովմա Մեծոփեցու «Պատմության» 1597-ին ընդօրինակված մի գրչագիրը, Հովհան Ոսկեբերանի անտիպ գործերը, Սիմեոն Ա Երևանցու ինքնագիր Քարոզգիրքը, բժշկարաններ, բառարաններ, խազագրված ձեռագրեր, Միքայել Չամչյանի նամականին, Կիլիկիայի Հայկ․ թագավորության անտիպ մի դատաստանագիրքը ևն։ Սակավաթիվ մանրանկարչական ձեռագրերում եղել են Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու, Ներսես Շնորհալու, Գրիգոր Նարեկացու, Գրիգոր Տաթևացու և այլոց դիմանկարները։
Գրկ․ Ծոցիկյան Ս․, Արևմտահայ աշխարհ, Նյու Յորք, 1947։ Օրմանյան Մ․, Պատմութիւն Արմաշու դպրեվանքին, Շողակաթ, 1956, № 11–12։ Թոփճյան Հ․, Ցուցակ ձեռագրաց Արմաշի վանքին, Վնտ․, 1962։ Մուրադյան Պ․, Մուշեղյան Ա․, Արմաշի դպրեվանքը, Ե․, 1998։
ԱՐՄԱՎԻՐԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի՝ 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով։ Ընդգրկում է ՀՀ Արմավիրի մարզը։ Առաջնորդանիստը՝ Էջմիածնի Ս․ Աստվածածին եկեղեցի։
Պատմականորեն Ա․ թ-ի տարածքը, որպես Արարատյան երկրամասի միջուկ, պատկանել է արքունիքին, եկեղեց․ վարչատարածքային առումով ընդգրկվել տարբեր եպիսկոպոսությունների (Ամբերդ, Հովհաննավանք, Բջնի) կազմում, իսկ վերջին հարյուրամյակում՝ անմիջականորեն ենթարկվել Ս․ Էջմիածնի Մայր աթոռին։ Այդպես է եղել նաև վաղ միջնադարում, որի մասին հետաքրքիր վկայություն է պահպանվել X դ․ մատենագիր Ուխտանեսի Պատմության մեջ։ Վերջինս պատմելով Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսի՝ Հայաստանում կրթվելու և պաշտոնավարելու մասին, նշում է, որ Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսը նրան տվել է կաթողիկոսանիստ Դվինի Կաթողիկե եկեղեցու վանահայրությունը և Այրարատյան գավառի քորեպիսկոպոսությունը։
Ա․ թ-ի տարածքում են գտնվում Էջմիածնի Ս․ Հռիփսիմե, Ս․ Գայանե (VII դ․) և Շողակաթ (XVII դ․) վանքերը (ենթարկվում են Մայր աթոռին), ինչպես նաև Այգեշատի Ս․ Թարգմանչաց (VII դ․) վանքը, Փարաքարի Ս․ Մարիամ Աստվածածին, Ամբերդի Ս․ Թովմաս առաքյալ (XII դ․), Գեղակերտի Ս․ Հարություն (XIII դ․), Ս․ Պողոս-Պետրոս (XIII դ․), Արագածի Ս․ Ստեփանոս, Հովտամեջի Ս․ Աստվածածին, Հայթաղի Ս․ Աստվածածին (XIX դ․) և այլ եկեղեցիներ, Արշալույսի Ս․ Կարապետ, Արմավիրի Ս․ Դավիթ, Արևշատի Թուխ Մանուկ, Բաղրամյանի Ս․ Սարգիս մատուռները։
Թեմի գործող եկեղեցիներն են՝ Էջմիածնի Ս․ Աստվածածինը, Բամբակաշատի Ս․ Աստվածածինը, Գայի Ս․ Նշանը, Փարաքարի Ս․ Հարությունը, Արշալույսի Ս․ Աստվածածինը, Տանձուտի Ս․ Սահակը, Արտամետի Ս․ Աստվածածինը, Մրգաստանի Ս․ Հովհաննեսը, Դողսի Ս․ Ստեփանոսը։ Թեմի տարածքում՝ Էջմիածնում, Արմավիրում, Ակնալճում գործում են մի քանի կիրակնօրյա դպրոցներ։
Ա․ թ-ի առաջնորդի պաշտոնակատարն է Արտակ ավ․ քհն․ Սիմոնյանը (2001-ից)։
Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2․8, 4-րդ պատկերը, քարտեզը՝ ներդիր XVII-ում, 17․3։
Գրկ․ Մաթեվոսյան Կ․, Հայաստանի թեմերը (պատմություն և արդիականություն), Էջմիածին, 1998, № 2–3։
Կարեն Մաթևոսյան
ԱՐՄԱՏ ՀԱՎԱՏՈ, Արմատ հաւատոյ, Հավատարմատ, հայ պատմադավանաբանական նյութերի ժողովածուներ, որոնք հիմնականում նվիրված են քաղկեդոնական (տես Քաղկեդոնի ժողով 451) և հակաքաղկեդոնական դավանաբանական վեճերին։ Հայտնի են չորս տարբեր ժողովածուներ, որոնցից
